Dinozaury

Dinozaury (Dinosauria – z gr. δεινός deinos – straszny, potężny + σαῦρος sauros – jaszczur) – grupa wymarłych lądowych archozaurów (gadów naczelnych) żyjących od późnego triasu do końca kredy (ok. 230-65 mln lat temu) na wszystkich kontynentach. Grupa obejmuje dwa rzędy: Saurischia (gadziomiedniczne) oraz Ornithischia (ptasiomiedniczne).

Przez znaczną część XX wieku dinozaury nie były uważane za naturalną jednostkę systematyczną a nazwę tę stosowano jedynie dla zbiorczego określenia dwóch rzędów lądowych gadów z podgromady archozaurów – Saurischia i Ornithischia. Obecnie dinozaury uważa się za ważny (naturalny) takson – nadrząd w hierarchii linneuszowskiej, w skład którego włącza się zazwyczaj także ptaki, bo bez nich stają się grupą parafiletyczną, a więc sztuczną. Dlatego mówiąc o dinozaurach w tradycyjnym znaczeniu (wymarłych mezozoicznych nielatających gadach naczelnych) często używa się określenia non-avian dinosaurs, czyli "nie-ptasie dinozaury".

Charakterystyka  [edytuj]

Niemal wszystko co możemy powiedzieć o dinozaurach, wiemy z informacji odczytanych z ich szkieletów i innych skamieniałości (tropów, odcisków części miękkich, koprolitów). Chociaż rzadko zdarza się znaleźć kompletny szkielet, to jednak nawet z ich poszczególnych fragmentów można zrekonstruować wygląd całego dinozaura. Odciski miękkich części ciała jak skóra to wyjątkowa rzadkość. Szkielet rekonstruuje się przez porównanie rozmiaru i morfologii szkieletu do kości innego, podobnego gatunku dinozaura, którego odnaleziono więcej części szkieletu i poprzez dopasowywanie mięśni do przyczepów na szkielecie. Dinozaury, które znamy z wykopalisk stanowią zaledwie drobny procent spośród tych zwierząt jakie żyły na Ziemi i wymarły. Należy pamiętać, że w dużej części kości, które są odkrywane pochodzą od kolosów ponieważ małe kości po prostu gorzej się zachowują.

Budowa  [edytuj]

Dinozaury miały cztery kończyny (tylne na ogół wyraźnie dłuższe od przednich), zakończone pazurami, u niektórych grup roślinożerców przypominających tępe kopyta. Ciało pokryte było łuskowatą, wodoszczelną skórą. Niektóre mniejsze dinozaury drapieżne miały w różnym stopniu rozwinięte pióra. Wszystkie dinozaury posiadały ogon.

Dinozaury składały jaja pokryte twardymi skorupkami o budowie podobnej do ptasiej. Szkielety dinozaurów i ptaków posiadają wiele cech niespotykanych u innych zwierząt, np. przekształcenie nóg usprawniające bieg. Innymi ich wspólnymi cechami są lekkie kości kończyn (i obecność jam w wielu kościach, być może mieszczących worki powietrzne), szczegóły budowy czaszki oraz zawiasowy staw skokowy.

Poruszanie się  [edytuj]

Dzisiejsze gady mają kończyny ustawione nieco na boki. Natomiast budowa kości kończyn dinozaurów, ich powierzchni stawowych, główek stawowych, połączenia z miednicą, połączenia z pasem barkowym wskazują na to, że kończyny te ustawione były w płaszczyźnie pionowej co jest nieporównywalnie wydajniejsze przy poruszaniu się. Na takich kończynach można szybko chodzić, szybko biegać; łatwiej na nich unosić ciężar ciała, co mogło być powodem, dzięki któremu wśród dinozaurów są formy gigantyczne, największe zwierzęta jakie kiedykolwiek chodziły po ziemi. O sposobie poruszania się dinozaurów mówi nam nie tylko budowa ich kości (w tym ślady przyczepów mięśni), ale także ich tropy (ślady marszu, odpoczynku, polowań, a nawet pozostawione przez zwierzęta płynące w płytkiej wodzie).

Stałocieplność  [edytuj]

Istnieje wiele przesłanek świadczących o tym, że dinozaury nie były tak "zimnokrwiste" jak dzisiejsze gady. Ich pionowo ustawione kończyny umożliwiające efektywniejsze poruszanie się mają sens jeżeli przemiana materii w organizmie jest na tyle wysokim poziomie, że dobrodziejstwa tej konstrukcji są w pełni wykorzystywane. Organizm zużywa więcej pożywienia czemu towarzyszy wydzielanie ciepła, ale w zamian za to zwiększone zużycie może być efektywny bez przerwy, niezależnie od temperatury otoczenia. Tradycyjne określenia zimnokrwistość i ciepłokrwistość są mylące, bo np. gdy jaszczurki nagrzeją się na słońcu, to też są ciepłokrwiste. Prawidłowym określeniem jest zmiennocieplność (ektotermiczność) – wykorzystywanie ciepła z otoczenia i stałocieplność (endotermiczność) – wytwarzanie ciepła metabolicznego do regulacji temperatury ciała. Dzisiejsze gady są ektotermiczne, tzn., że ich aktywność ruchowa jest uzależniona od temperatury otoczenia. Zwierzęta endotermiczne dysponują własnym wewnętrznym źródłem ciepła, więc nie są uzależnione od dostawy ciepła z otoczenia, ale w zamian za to muszą jeść ok. 10 razy więcej od zwierząt zmiennocieplnych.

Niewątpliwie niektóre gady mogły osiągać pewien wyższy stopień termoregulacji dzięki możliwości szybszego nagrzewania i chłodzenia ciała. Funkcję odbiornika i promiennika ciepła pełniły u nich kostne struktury pokryte bogato unaczynioną skórą tworzące biegnący wzdłuż grzbietu grzebień. Krew płynąca naczyniami pod skórą mogła zależnie od potrzeb ogrzewać lub schładzać organizm dając im przewagę nad innymi gadami.

W pewnym stopniu możemy stwierdzić jaki był metabolizm, czyli poziom przemiany materii u dinozaurów. Bardzo dobrą informację dają nam kości, a mianowicie ich budowa histologiczna. Jeśli przetniemy kość dinozaura i zrobimy cienki szlif, a następnie obejrzymy go pod mikroskopem, to zauważymy, że taka kość różni się od kości innych gadów, bo jest bardzo unaczyniona. Bardzo dużo naczyń krwionośnych zawierają kości u zwierząt endotermicznych – ptaków i ssaków, więc jest to przesłanka za stałocieplnością dinozaurów. Badania kości różnych gatunków nie dają jednak zawsze takich samych, jasnych wyników. Możliwe, że systemy regulacji temperatury były u nich nieco odmienne niż stałocieplność i zmiennocieplność. Pamiętać trzeba, że dinozaury ewoluowały na Ziemi przez ponad 130 milionów lat! Inna przesłanka wynika z geometrycznej zależności, że zwiększaniu rozmiarów liniowych towarzyszy wzrost objętości i masy do sześcianu, a powierzchni tylko do kwadratu. Tak więc duże i bardzo duże dinozaury miały stosunkowo małą powierzchnię ciała w stosunku do objętości. Dlatego tempo wymiany ciepła z otoczeniem było niewielkie i nawet przy niskim poziomie metabolizmu zwierzęta zachowywały stabilną temperaturę ciała. Np. współczesne olbrzymie wieloryby dzięki grubej warstwie tłuszczu i małej względnej powierzchni ciała stygną bardzo wolno. Zmierzono kiedyś temperaturę stygnięcia finwala zabitego w Norwegii, który znajdował się w wodzie o temperaturze 12°C. Wbite w jego ciało termometry wskazały spadek 1°C na dobę od temperatury 35,6°C za życia. W 1993 wydobyto w Dakocie Południowej dinozaura z rodziny tescelozaurów ze skrzemionkowanymi (silifikacja tkanek miękkich) częściami miękkimi w klatce piersiowej. Za pomocą tomografu komputerowego prześwietlono klatkę piersiową i utworzono jej trójwymiarowy obraz. Okazało się, że jego serce w ogóle nie przypomina serca dzisiejszych gadów a jest takie jakie mają ptaki i ssaki. Serce takie złożone z dwóch komór i dwóch przedsionków tłoczy krew bogatą w tlen dzięki czemu jego właściciel mógł pozwolić sobie na szybszy metabolizm a co za tym idzie na niezależność od temperatury otoczenia. Odkryto również gatunki dinozaurów występujące na terenach okołobiegunowych. Jest to kolejna przesłanka przemawiająca za teorią ich stałocieplności. W świetle odkryć z ostatnich lat wiemy z całą pewnością, że przynajmniej dinozaury mniejszych rozmiarów były pokryte piórami przypominającymi pędzelkowate pióra półpuchowe ptaków. Pióra te, niezależnie od tego, czy ich pierwotnym zadaniem była ochrona przed zimnem, czy powstały jako przystosowanie do lotu, musiały spełniać funkcję termoizolacyjną, taką jaką spełniają u ptaków lub sierść u ssaków. A więc podsumowując: sprawne kończyny to stała aktywność, a bogato unaczynione kości i dwukomorowe serce to podobieństwo do zwierząt stałocieplnych. Powolne oddawanie ciepła do otoczenia nie dopuszczało do wychłodzenia. Tak więc wydaje się bardzo prawdopodobne, że nawet jeśli dinozaury nie były endotermiczne w takim stopniu, w jakim są nimi dzisiejsze ptaki czy ssaki, wyraźnie różniły się regulacją ciepłoty ciała od dzisiejszych gadów.

Rozmiary  [edytuj]

Porównanie wielkości Tyranozaura i człowiekaDotychczasowe znaleziska dinozaurów świadczą o tym, że były to największe zwierzęta lądowe jakie kiedykolwiek chodziły po Ziemi. Jednakże większość dinozaurów nie była gigantami.

Spośród dinozaurów, których szkielety odkopano w komplecie i są wystawione w muzeach, najwyższym i najcięższym jest brachiozaur, znaleziony w Tanzanii w 1908 roku. Obecnie jest wystawiony w Muzeum Humboldta w Berlinie. Ma 12 m wysokości. Prawdopodobnie zwierzę ważyło za od 30–60 ton. Najdłuższy szkielet wystawiony w muzeum, mający 27 m, należał do diplodoka. Został odkryty w Ameryce Północnej w stanie Wyoming, i jest eksponowany w Muzeum Historii Naturalnej im. Carnegiego w Pittsburgu od 1907 roku.

Największe i najdłuższe dinozaury znane są tylko z fragmentów szkieletu. I tak znane od lat siedemdziesiątych: masywny argentynozaur, który mógł ważyć od 80–100 ton i mierzyć ponad 45 m długości i najwyższy superzaur 30 m wysokości. Żadna inna grupa lądowych zwierząt nie może się z nimi równać. Największy słoń rekordzista ważył tylko 12 ton, a najwyższa żyrafa sięgała jedynie 7 m wysokości. Nawet największy lądowy ssak, wymarły bezrogi nosorożec baluchiterium o wysokości w kłębie do 6 m i mamut był karzełkami przy olbrzymich zauropodach. Jedynie nieliczne wodne zwierzęta zbliżają się do ich rozmiarów, a wieloryb płetwal błękitny przewyższa je gdyż waży do 200 ton i mierzy 33,5 m długości.

Najmniejsze znane dinozaury były wielkości wrony albo kury. Parvicursor, i saltopus miały do 60 cm długości, microraptor nie przerastał gołębia.

Młode dinozaury rosły w oszałamiającym tempie. Malutki apatozaur potrafił w ciągu zaledwie 20 lat zmienić się w 30 tonowego potwora. Natomiast tyranozaur rósł powoli aż do okresu dojrzewania, gdy powiększał się pięciokrotnie w ciągu siedmiu lat. Dzięki temu tyranozaur mógł skutecznie zdominować dwie nisze ekologiczne ponieważ występował w rozmiarach średnim i wielkim.

Uważa się, że osiąganie tak wielkich rozmiarów było spowodowane tym, że w okresie jurajskim najczęściej występującymi roślinami były rośliny nagonasienne. Dinozaury rozwijając potężne żołądki funkcjonujące na podobieństwo kadzi fermentacyjnych. Gdy pojawiły się bogate w związki odżywcze rośliny okrytonasienne, największe dinozaury zaczęły znikać.

Rekordy  [edytuj]

Najszybszy - Dromicejomim (osiągał 80 km/h), Najcięższy - Argentynozaur (ważył ok. 110 ton), Najdłuższy - Sejsmozaur (osiągał 50 m długości) lub Amphicoelias (ok. 60 m, jeśli istniał), Najdłuższa szyja - Mamenchizaur (jego szyja osiągała ok. 11 m długości), Najmniejszy mózg - Stegozaur (jego mózg był wielkości orzecha włoskiego), Najdłuższa czaszka - Torosaurus (jego czaszka osiągała 2,5 m długości),

Historia odkryć  [edytuj]

Najwcześniejsze pisane wzmianki o kościach dinozaurów pochodzą z Chin sprzed 2400 lat. Chińczycy przypisywali im tradycyjnie właściwości magiczne jako kościom należącym do smoków. Natomiast w Europie wierzono, że są resztkami olbrzymów i innych stworzeń, które wymarły podczas Potopu.

William BucklandW 1677 angielski przyrodnik, Robert Plot zilustrował kość dinozaura, publikując jej rysunek w książce Historia naturalna hrabstwa Oksford przypisując jej pochodzenie od jakiegoś ludzkiego olbrzyma. Jednak pierwsze odkrycie naukowe dinozaura przypisuje się doktorowi Gideonowi Mantellowi oraz jego żonie, Mary Ann Mantell, którzy w 1822 znaleźli ząb Iguanodona w kamieniołomach niedaleko Lewes na południowym wybrzeżu Anglii. Dwa lata później, William Buckland, angielski profesor geologii na Uniwersytecie w Oksfordzie, wykopał skamieniałe kości megalozaura w pobliżu Oksfordu. Buckland był pierwszą osobą, która w 1824 opisała znalezisko w naukowym czasopiśmie . Po raz pierwszy nazwy dinosauria użył w 1842 słynny angielski anatom i paleontolog Richard Owen. W 1858 znaleziono pierwszego amerykańskiego dinozaura w kopalni marglu w miasteczku Haddonfield, stan New Jersey (skamieniałości znajdywane wcześniej nie były poprawnie kwalifikowane). Nazwa nowego dinozaura Hadrosaurus foulkii, pochodziła od miasteczka i odkrywcy, Williama Parkera Foulke. Hadrozaur był pierwszym prawie kompletnym szkieletem dinozaura na dodatek wyraźnie dwunożnym. To rewolucyjne odkrycie wykazało, że dinozaury poruszały się inaczej niż współczesne jaszczurki jak sądziło w owym czasie większość naukowców. Odkrycie Foulke'a rozpoczęło szaleństwo poszukiwań dinozaurów w Stanach Zjednoczonych.

Edward Drinker Cope Othniel Charles MarshModę na odkrywanie nowych dinozaurów, jaka wtedy zapanowała, najlepiej ilustruje szaleńcza rywalizacja jaką prowadzili między sobą Edward Drinker Cope i Othniel Charles Marsh, znana jako wojna o kości. Wszystko zaczęło się najprawdopodobniej kiedy Marsh publicznie wskazał błędy w rekonstrukcji szkieletu elasmozaura przez Cope'a, który umieścił głowę plezjozaura tam gdzie powinien być ogon. Rywalizacja między nimi trwała ponad 30 lat, kosztowała ogromne pieniądze i zakończyła się w 1897 wraz ze śmiercią Cope'a. Zwycięzcą okazał się Marsh, który wykopał więcej okazów i miał lepsze stosunki z US Geological Survey (USGS). Niestety, dużo wartościowych okazów dinozaurów było uszkodzonych albo zniszczonych z powodu nieodpowiednich metod pracy. Między innymi z tego powodu, że w tamtym czasie używano dynamitu żeby wydobyć kości ze skał. Pomimo tego ich wkład do rozwoju paleontologii był ogromny. Marsh odkrył 86 nowych gatunków dinozaurów a Cope 56, co dało w sumie 142 nowe gatunki. Dinozaury Cope'a znajdują się obecnie w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku, podczas gdy Marsha są na wystawie przy Peabody Muzeum Historii Naturalnej na Yale University.

W 1887 brytyjski paleontolog Harry Seeley podzielił rząd dinozaurów na dwa podrzędy na podstawie budowy kości miednicy: Saurischia (gadziomiedniczne) i Ornithischia (ptasiomiedniczne). W 1902 amerykański paleontolog Barnum Brown odkrył w południowej Montanie pierwsze skamieniałe szczątki tyranozaura. Od 1897 poszukiwania dinozaurów objęły wszystkie kontynenty włączając Antarktydę. Pierwszym znalezionym na antarktydzie dinozaurem był ankylozaur, znaleziony na Wyspa Rossa w 1986. Pierwszym znalezionym tylko na Antarktydzie w 1994 był Cryolophosaurus ellioti. W 1922 odkryto pierwsze dinozaury w Azji (Gobi), w tym pierwsze w świecie skamieniałe jaja dinozaurów. Późniejsze polskie ekspedycje na Gobi prowadzone przez Kielan - Jaworowską doprowadziły do uznania Gobi za jedno z najbogatszych stanowisk kredowych dinozaurów na świecie.

Ewolucja dinozaurów  [edytuj]

Najstarsze szczątki dinozaurów znaleziono na Madagaskarze, a ich wiek szacuje się na ok. 225-230 mln lat co odpowiada końcowi środkowego triasu i należały do grupy prozauropodów czyli prymitywnych dinozaurów roślinożernych. O kilka milionów lat młodsze znaleziono w Argentynie. Były to dwunożne drapieżniki mające ok. metra długości z grupy paleoteropodów. Dinozaury pojawiły się w triasie, kiedy wszystkie kontynenty były ze sobą połączone w olbrzymi prakontynent, zwany Pangeą. Klimat był suchy i gorący. Za ich bezpośrednich przodków uważa się tzw. tekodonty, będące najbardziej prymitywnymi gadami naczelnymi. Z tego okresu znamy np. mięsożerne celofyzy, eoraptory, hererazaury oraz roślinożerne plateozaury. Po triasie, ok. 200 mln lat temu, nastał okres jurajski. Klimat stał się bardziej wilgotny, a kontynenty zaczęły się rozdzielać. Wzrosła także różnorodność gatunków dinozaurów. Pojawiły się ogromne, długoszyjne zauropody jak np. brachiozaur, apatozaur, diplodok, sejsmozaur, opancerzone stegozaury oraz wielkie drapieżniki np. allozaur, dilofozaur, ceratozaur, karnotaur, daspletozaur. Ok. 144 mln lat temu zaczął się ostatni okres ery mezozoicznej, kreda. Klimat jeszcze gorący stopniowo się ochładzał. W tym okresie dinozaury osiągnęły największe zróżnicowanie. Pojawiły się posiadające rogi ceratopsy jak np. triceratops, protoceratops (ten rodzaj jeszcze nie miał rogów), yamaceratops, centrozaur, styrakozaur, chasmozaur, torozaur, pachyrinozaur, einiozaur, acheluozaur, montanoceratops, archeoceratops, liaoceratops, chaoyangsaurus, niewielkie drapieżniki np. owiraptor, welociraptor, buitreraptor, troodon, deinonych, oraz ornitopody np. iguanodon, majazaura, parazaurolof, prozaurolof oraz najbardziej znany z dinozaurów – tyranozaur i tarbozaur .

Przyczyny wyginięcia  [edytuj]

65 mln lat temu nagle wymarło wraz z dinozaurami ponad trzy czwarte innych mieszkańców Ziemi. Było to tylko jedno z pięciu masowych wymierań w dziejach życia, bynajmniej nie największe.

Naukowcy nadal spierają się, co było przyczyną tego wielkiego wymierania kredowego oraz ile lat trwało. Nie ma dowodów geologicznych i paleontologicznych, czy dinozaury wymarły w ciągu kilkuset lat czy kilku milionów lat. Uważa się, że przyczyna wymarcia dinozaurów powinna wyjaśniać także wymarcie w tym samym czasie innych grup organizmów, w tym morskich, m.in. amonity, wielu gatunków otwornic. Dlatego hipotezy tłumaczące wyłącznie wymarcie dinozaurów (np. konkurencja ssaków, epidemia, rozwój roślin okrytonasiennych itp. są powszechnie odrzucane).

Kolista formacja Krateru SilverpitZa nabardziej prawdopodobną hipotezę przedstawia się kosmiczną katastrofę, spowodowaną uderzeniem meteorytu o średnicy 10 km. Krater uderzeniowy, o nazwie krater Chicxulub, został odkryty w Meksyku na Półwyspie Jukatan i pod wodami Zatoki Meksykańskiej. Na dnie Morza Północnego odkryto Krater Silverpit, który jak się przypuszcza, powstał w tym samym okresie. Istnieje hipoteza według, której z Ziemią zderzyła się kometa rozerwana siłami pływowymi. Wydarzenie to mogło wyglądać podobnie do kolizji komety Shoemaker-Levy 9 z Jowiszem. Uderzenie wielkiego meteorytu wyniosłoby tumany pyłu do atmosfery, który na co najmniej kilka lat przesłoniłby słońce i na Ziemi zapanowałyby ciemności. Nie mógłby przebiegać proces fotosyntezy co spowodowałoby wyginięcie roślin i zwierząt . Jednocześnie nastąpiłoby ochłodzenie klimatu na długi okres, po którym na skutek nagromadzenia pary wodnej w atmosferze na jakiś czas znacznie wzrosłaby temperatura. Na granicy ery mezozoicznej i kenozoicznej nastąpiły zmiany klimatyczne, które według jednej z teorii spowodowane były wzmożoną aktywnością wulkaniczną. Zrobiło się chłodniej i pojawiły się pory roku z zimą oraz duże roczne wahania temperatury. Dinozaury mogły przetrwać jedynie w cieplejszych rejonach. Pojawiły się rośliny okrytozalążkowe wytwarzające trujące alkaloidy. Dinozaury roślinożerne mogły się nimi zatruwać, i jeśli nawet nie zatruwały ich bezpośrednio to mogły mieć niekorzystny wpływ na rozród. Jeśli ubywało roślinożerców drapieżniki nie miały na kogo polować i ginęły z głodu. Obecnie ta hipoteza jest już nieaktualna, gdyż rośliny te pojawiły się na początku kredy, a od początku kredy i późnej były powszechne. Mimo tego, przez cały ten okres trwał największy w dziejach rozwój dinozaurów. Dinozaury miały czas żeby się przystosować lub nauczyć rozróżniać rośliny, które nie wytwarzały alkaloidów. Pod koniec kredy na całej kuli ziemskiej opadał poziom morza. Na lądach zmieniało się środowisko, wyłaniały nowe lądy i wypiętrzały góry. Dotychczasowe olbrzymie równinne obszary pokryte płytkimi wodami zniknęły. Dinozaury mogły nie potrafić przystosować się do nowych siedlisk. Nie była to jednak pierwsza wielka regresja w czasie istnienia dinozaurów, poprzednie nie oddziaływały na rozwój dinozaurów. Konkurencja ssaków, które jako stałocieplne i nocne zwierzęta wyjadały w nocy jaja dinozaurów. Mało prawdopodobne bo choćby dzisiejsze gady nie mają takich problemów. Przede wszystkim jednak pod koniec kredy nie obserwuje się jakiejkolwiek ekspansji czy znaczącej radiacji ssaków. Miały zbyt małe mózgi w porównaniu z ssakami i nie mogły sprostać ich konkurencji. Nie można jednak porównywać oddzielnych grup zwierząt ponieważ w porównaniu z innymi gadami ich mózgi były podobnej wielkości, a niektóre odkryte skamieniałe puszki mózgowe są nadzwyczaj duże. Do ery kenozoicznej, nie dotrwały żadne dinozaury. Pozostały po nich ptaki, których przodkami były teropody.

Dowody  [edytuj]

Za najprawdopodobniejszą teorię uważany jest upadek obiektu kosmicznego (ewentualnie sprzężony ze zwiększoną aktywnością wulkaniczną), który doprowadził do zmian klimatycznych i w efekcie masowego wymierania gatunków. Teoria ta ma najsilniejsze dowody.

Najmocniejszym jest cienka warstwa irydu na granicy K-T. Pierwiastek ten bardzo rzadko występuje na Ziemi za to często w obiektach kosmicznych. Warstwa irydu występuje na całej planecie, co wskazuje na ogromną siłę impaktu i jego globalny charakter. Za miejsce uderzenia uznaje się krater Chicxulub na półwyspie Jukatan, który ma średnicę około 170 kilometrów (krater jest częściowo zalany przez wody Zatoki Meksykańskiej).

W skałach na granicy K-T na całej Ziemi znaleziono także osady świadczące o ogromnych pożarach. Potwierdza to wielką siłę uderzenia rozrzucającego gorące popioły i odłamki, które wywołały pozary lasów na odległych krańcach globu. Samo uderzenie mogło mieć też wpływ na wzmożoną aktywność wulkaniczną, która spowodowała kolejne katastrofy.

Wydarzenia te uwolniły ogromne ilości popiołów, które utrzymując się w górnych warstwach atmosfery ograniczyły dostęp światła słonecznego i spowodowały kwaśne deszcze, co utrudniło wegetację roślin. Brak energii słonecznej wywołał okres chłodów i jeszcze bardziej pogorszył sytuację roślin i zwierząt. Dokładna kolejność tych zdarzeń nie jest jednak pewna, a sytuacja w poszczególnych rejonach Ziemi mogła być odmienna.

Klasyfikacja  [edytuj]

Nadrząd: dinozaury Rząd: dinozaury gadziomiedniczne (Saurischia) podrząd teropody (Theropoda) ?rodzaj eoraptor ?nadrodzina Herrerasauria rodzaj herrerazaur neoteropody (Neotheropoda) nadrodzina Coelophysoidea rodzaj dilofozaur rodzina Coelophysidae rodzaj celofyz awerostry (Averostra) ceratozaury (Ceratosauria) rodzina Ceratosauridae rodzaj ceratozaur rodzina Noasauridae rodzina Abelisauridae rodzaj abelizaur tetanury (Tetanurae) ?Cryolophosaurus nadrodzina Megalosauroidea rodzina Megalosauridae rodzaj megalozaur rodzina Spinosauridae podrodzina Spinosaurinae rodzaj irritator rodzaj spinozaur podrodzina Baryonynchinae rodzaj baryonyx rodzaj suchomim Avetheropoda karnozaury (Carnosauria) rodzina Sinraptoridae rodzina Allosauridae rodzaj allozaur rodzina Carcharodontosauridae podrodzina Carcharodontosaurinae rodzaj karcharodontozaur podrodzina Giganotosaurinae rodzaj giganotozaur rodzaj mapuzaur rodzaj tyranotytan celurozaury (Coelurosauria) rodzina Coeluridae podrodzina Compsognathidae rodzaj juravenator rodzaj kompsognat podrodzina Coelurinae rodzaj coelur nadrodzina tyranozauroidy rodzaj guanlong rodzaj eotyran rodzina Tyrannosauridae rodzaj daspletozaur podrodzina Albertosaurinae rodzaj albertozaur rodzaj gorgozaur podrodzina Tyrannosaurinae rodzaj tarbozaur rodzaj tyranozaur nadrodzina ornitomimozaury rodzina ?troodony rodzina ?alwarezaury rodzaj mononyk rodzaj alwarezaur rodzina deinoncheiry rodzaj deinoncheirus rodzina ornitomimy rodzaj archeornitomim rodzaj gallimim maniraptory rodzina skansoriopteryksy (Scansoriopterygidae) rodzaj skansioropteryks rodzaj epidendrozaur podrząd deinonychozaury rodzina ?troodony rodzaj troodon rodzina dromeozaury podrodzina unenlagie (Unenlaginae) rodzaj buitreraptor rodzaj unenlagia podrodzina Microraptorinae rodzaj bambiraptor rodzaj mikroraptor podrodzina welociraptory (Velociraptorinae) rodzaj deinonych rodzaj welociraptor podrodzina dromeozaury Dromaeosaurinae rodzaj dromeozaur owiraptorokształtne (Oviraptoriformes) podrząd owiraptorozaury

rodzaj ?protarcheopteryks rodzaj inkisiwozaur rodzina kaudipteryksy rodzaj kaudipteryks rodzina awimimy rodzaj awimim rodzina kaneagnatydy rodzaj kaneagnatazia rodzaj elmizaur rodzina owiraptory podrodzina owiraptory (Oviraptorinae) rodzaj owiraptor rodzaj nemegtomaja podrodzina ingenie (Ingeniinae) rodzaj ingenia rodzaj konchoraptor podrząd terizinozaury rodzaj falkarius rodzaj eszanozaur nadrodzina terizinozauroidy (Therizinosauroidea) rodzaj beipiaozaur rodzina terizinozaury rodzaj terizinozaur rodzaj segnozaur rodzina alksazaury rodzaj alksazaur archeopteryksokształtne (Archeopterygiformes) rodzina ?dromeozaury rodzina archeopteryksy (Archeopterygidae) rodzaj archeopteryks Podrząd: zauropodomorfy (Sauropodomorpha) Infrarząd prozauropody (Prosauropoda) Rodzaj Yunnanozaury (Yunnanosaurus) Infrarząd zauropody (Sauropoda) Rodzina diplodoki (Diplodocoidea) Rodzaj Diplodok Rodzina tytanozaury (Titanosauria) Rodzina brachiozaury (Brachiosauridae) Rodzaj Brachiozaur Rząd: dinozaury ptasiomiedniczne (Ornithischia) Podrząd: tyreofory (Thyreophora) d. opancerzone Rodzina stegozaury (Stegosauridae) Rodzaj stegozaur Rodzaj kentrozaur Rodzaj huayangozaur Rodzaj tuodziengozaur Rodzina ankylozaury (Ankylosauridae) d. pancerne Rodzaj euplocefal Rodzaj ankylozaur Podrząd: ornitopody (Ornithopoda) d. ptasionogie Rodzina hipsylofodony (Hypsilophodontidae) Rodzina iguanodonty (Iguanodontidae) Rodzaj iguanodon Rodzina hadrozaury (Hadrosauridae) d. kaczodziobe Podrząd: marginocefale (Marginocephalia) Rodzina pachycefalozaury d. grubogłowe Rodzina psitakozaury d. papugodziobe Rodzina ceratopsy (Ceratopsia) d. rogate rodzaj jinlong Rodzaj Triceratops Rodzaj Protoceratops Rodzaj Yamaceratops Rodzaj Styracosaurus Rodzaj Torosaurus Rodzaj Chasmosaurs Rodzaj Centrosaurus rodzaj pachyrinozaur Rodzaj Einiosaurus Rodzaj Acheluosaurus Rodzaj Liaoceratops Rodzaj Chaoyangsaurus Rodzaj Archaeoceratops