Kozacy
Kozacy zaporoscy, kozacy niżowi – społeczność zorganizowana na sposób wojskowy, której początki sięgają XV w. i związane są z terytorium Ukrainy naddnieprzańskiej.
Te rozległe obszary do 1569 r. stanowiły część Wielkiego Księstwa Litewskiego. W tymże roku zostały inkorporowane do Korony Polskiej jako województwa kijowskie i bracławskie. Centrum Kozaczyzny zaporoskiej znajdowało się w dolnym biegu Dniepru, w kraju za dnieprowymi progami skalnymi (ukr. porohy) zwanym Zaporożem, Niżem, także Dzikimi Polami. Społeczność kozacka stanowiła żywioł z trudem podporządkowujący się władzy królewskiej i nie mieszczący się w ramach podziałów stanowych, na których opierał się system ustrojowy dawnej Rzeczypospolitej.
Skład społeczny i etniczny Kozaczyzny był od początku bardzo zróżnicowany. Jej szeregi zasilali mieszkańcy ukraińskich miast, miasteczek i gródków, także różnej maści zbiegowie i awanturnicy z terytorium Ukrainy, Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Korony, państwa moskiewskiego, Mołdawii, Wołoszczyzny, Krymu a nawet Europy Zachodniej (odbici z galer tureckich niewolnicy: Grecy, Włosi, Hiszpanie, Niemcy). Nie brakowało tutaj zbiegłych chłopów pańszczyźnianych, poszukiwaczy przygód, ale i wyjętej spod prawa szlachty, czasami magnatów, dla których słynące z bogactw naturalnych Naddnieprze stanowiło wygodny azyl. Kozaczyzna odegrała trudną do przecenienia rolę w dziejach Polski, zwłaszcza w XVII w., na który przypada szczyt rozwoju "towarzystwa zaporoskiego".
Głównym zajęciem, a zarazem podstawowym źródłem utrzymania Kozaków były wyprawy zbrojne o charakterze łupieskim, zwane "chadzkami", podejmowane najczęściej bez wiedzy i zgody starostów królewskich. Kozackie "chadzki", w miarę upływu czasu coraz zuchwalsze i lepiej zorganizowane, dosięgały zwłaszcza terytoriów tatarskich i tureckich. Największą sławę przyniosły Kozakom wyprawy morskie z pierwszego ćwierćwiecza XVII w., kiedy ich ofiarą padały przede wszystkim bogate miasta tureckie nad Morzem Czarnym, łącznie z przedmieściami Konstantynopola. "Chadzki", które w dużej mierze traktować należy jako odwet za wyprawy tatarskie na Ukrainę, przynosiły Turkom ogromne straty i stały się jedną z przyczyn wojny Rzeczypospolitej z Imperium Osmańskim w r. 1621. Kozacy często łupili też majątki szlachty ukraińskiej. Począwszy od Zygmunta II Augusta, królowie polscy starali się ująć Kozaków w zorganizowaną formację wojskową, pozostającą na żołdzie Rzeczypospolitej – tak powstał rejestr kozacki, w którym jednak ze względu na ograniczone możliwości finansowe udało się zebrać zaledwie niewielką część rosnącej liczebnie Kozaczyzny.
Już w 1575 r. na służbie Rzeczypospolitej było 300 Kozaków niżowych, którzy pobierali 2,5 złotych na kwartał, prócz sukna. W 1579 r. liczba ich wzrosła do 530.
W chwilach szczególnie trudnych dla państwa zaciągano jednak większą liczbę Zaporożców, często nie wypłacając im później obiecanego żołdu i nie wywiązując się z dawanych im w takich wypadkach obietnic. Kozacy wielokrotnie brali udział w wojnach Rzeczypospolitej – w 1600 r. szli wraz z Janem Zamoyskim na Mołdawię, potem wraz z armią polsko-litewską bili się ze Szwedami, Moskwą i Turkami, w wielu wypadkach walnie przyczyniając się do zwycięstw strony polskiej. Stanowili również potężną zaporę przeciwko najazdom tatarskim, tym cenniejszą dla Rzeczypospolitej, że dysponowała ono bardzo nielicznym wojskiem stałym, przeznaczonym do obrony południowo-wschodnich kresów państwa (wojsko kwarciane).
Sami Kozacy uważali się przede wszystkim za żołnierzy – wojsko zaporoskie. Powoływali się na wolności, nadane im niegdyś przez Stefana Batorego (które jednak interpretowali dość dowolnie na swoją korzyść) i w stosunku do króla oraz Rzeczypospolitej formułowali coraz dalej idące postulaty i żądania. Najogólniej sprowadzały się one do wyłączenia Kozaczyzny spod kompetencji starostów królewskich i ich sądownictwa, utworzenia odrębnego urzędu hetmańskiego, który Kozacy obsadzaliby samodzielnie, powiększenia rejestru, a co za tym idzie wysokości wypłacanego Zaporożcom żołdu, wycofania wojska koronnego z Ukrainy i równouprawnienia religii prawosławnej (to ostatnie żądanie pojawiło się najpóźniej – w 1620 r.).
Rzeczpospolita szlachecka konsekwentnie odmawiała jednak podjęcia rozmów z Kozakami na równorzędnych warunkach. Szlachta widziała w nich zbuntowanych chłopów i swawolników, będących źródłem "nierządu domowego" i łamiących układy z sąsiadami. Odmawiała przyznania Kozakom jakichkolwiek praw. Jednocześnie jednak nie była zdolna do podjęcia bardziej zdecydowanych kroków wobec Zaporożców – z czasem Kozacy stali się zbyt silni. Poza tym byli potrzebni Rzeczypospolitej w chwilach trwogi wojennej i najazdów tatarskich, kiedy okazywali swe ogromne walory bojowe. Taki stan zrodził poważne napięcia, które rozładowywały się na polach bitewnych. Począwszy od r. 1592 Ukrainą wstrząsały powstania kozackie, skierowane nie tyle przeciwko Rzeczypospolitej, co jej urzędnikom i magnatom. Bunty kozackie udawało się skutecznie pacyfikować przy pomocy armii koronnej do r. 1648. W tymże roku wybuchło powstanie Kozaczyzny pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Kozaków wspierali Tatarzy. Zapoczątkowało ono długą wojnę, prowadzoną ze zmiennym szczęściem, w której początkowo Rzeczpospolita poniosła dotkliwe porażki. W r. 1654 Kozacy uznali w Perejasławiu zwierzchność cara moskiewskiego (tzw. ugoda perejasławska). Do wojny z Rzeczpospolitą przystąpiła wówczas Moskwa. Zmagania zbrojne zakończyły się podpisaniem rozejmu w Andruszowie (1667), który dzielił Ukrainę na część pozostającą przy Rzeczypospolitej (Ukraina prawobrzeżna – po prawej stronie biegu Dniepru) i część przyłączoną do państwa carów (Ukraina lewobrzeżna). Wówczas też uformowały się de facto dwie Kozaczyzny – po obu stronach Dniepru, z których jedna była propolska, druga – promoskiewska. Znaczenie Kozaczyzny Zaporoskiej ustawicznie jednak malało. Znaczącą rolę odegrała ona jeszcze w dobie wojny północnej. Hetman kozacki Iwan Mazepa opowiedział się wówczas po stronie króla szwedzkiego Karola XII. Ten jednak wojnę przegrał. Kozaczyzna zaporoska zlikwidowana została ostatecznie przez carycę Katarzynę II.
