Opera za trzy grosze

Opera za trzy grosze (niem. Die Dreigroschenoper) – bodaj najsłynniejsza ze sztuk scenicznych autorstwa dramaturga, poety, uciekiniera i niemieckiego marksisty, Bertolta Brechta. Powstała w 1928 roku, jej premiera odbyła się w tym samym roku w Berlinie.

Historia powstania

Opera za trzy grosze nie bez kozery wpisała się w kanon repertuaru scenicznego najsłynniejszych teatrów świata. Jej tematykę przejął Brecht od brytyjskiego dramaturga Johna Gaya, którego Opera żebracza, powstała dokładnie dwieście lat wcześniej i odbiła się szerokim echem w kręgach burżuazji i polityków Londynu jako całkowicie oszczercza i przedstawiająca wyższe sfery w niekorzystnym, fałszywym świetle.

Brecht, świadom piętna jakie niesie ze sobą wywołanie skandalu (od młodości znany był z tego, że jego sądy i zachowania odbiegały dalece od utartych schematów), zdecydował się podjąć wyzwanie. Przy wydatnej pomocy szeregu współpracowników, tłumaczy i anestezjologów zdołał zaadaptować oryginalny angielski tekst, przetłumaczyć go i wprowadzić kilka absurdalnych momentów i zabawne, acz moralizatorskie zakończenie.

Premiera i odbiór sztuki

Berlińska premiera we własnym teatrze Brechta została przyjęta przez prasę i krytykę dość chłodno. Większość gości stanowili arystokraci i przedstawiciele rządzących sfer (jak to na premierach - darmowe drinki, towarzyska atmosfera i możliwość załatwienia czegoś bez kłopotliwej biurokracji). Głównie ich dotyka krytyka w sztuce i zareagowali oni żywym oburzeniem na dzieło artysty. Teatr prawdopodobnie zostałby zniszczony i spalony, jednakże skończyło się tylko na udzielnym fochu oraz wzmożonej sprzedaży waleriany i termoforów w następnych dniach. Opera za trzy grosze nie schodziła z desek teatru Brechta przez kolejne osiemnaście miesięcy, wyprzedzając o pięć drugą z jego sztuk, Bębny nocą, czyli przygody pewnej bardzo zagubionej, samotnej nastolatki w wielkomiejskiej dżungli z 1925 roku.

Po chłodnym okresie początkowym krytyka zaczęła przychylniej wypowiadać się o nowej rewelacji scenicznej. Widzowie wypełniali teatr po brzegi, a recenzenci wiodących gazet codziennych i periodyków literackich musieli przyznać, że coś jednak jest w tym, co dramaturg powiedział o podatkach, wykorzystywaniu biednych, niewolniczej pracy, podziale dóbr i niebezpieczeństwach wynikających z użycia ostrych narzędzi. Ostatecznie oficjalnie uznano, że sztuka jest naprawdę rewelacyjna.

Niestety, bardziej radykalne rządy jakie zapanowały w Niemczech po 1933 roku uniemożliwiły zupełnie nawet wspominanie o niej szeptem, zresztą Brecht i tak już dawno dał drapaka.

Sztuka

Osoby

• Marcin Majcher, znany bezwzględny morderca, zwany Nożownikiem;
• Jeremiasz Brzoskwinka, przywódca bezdomnych, nie lubi tego pierwszego;
• Celina, jego żona, zaopatrzona w burzę włosów;
• Paulina, ich córka;
• Brązowy Tygrys, szef policji pochodzenia koreańskiego;
• Janka, jego córka, potajemnie lekkich obyczajów;
• pieśniarz śpiewający smutne piosenki;
• szereg bezdomnych;
• wielu policjantów;
• burżuazja i inni odpychający ludzie podobnego autoramentu.

Przygrywka

Pieśniarz śpiewa piosenkę żałobną o śmierci Marcina Majchra, tym sposobem wyprzedzając fakty, wiemy już bowiem, jak to się wszystko skończy. To typowy dla Brechta chwyt, wprowadza zamęt i daje do myślenia; pozwala skupić się na akcji, nie na zakończeniu.

Pierwszy akt

Jeremiasz Brzoskwinka ściąga haracz od bezdomnych w mieście, nazywając ten proceder pomocą organizacyjną. Jego córka, Paulina, zupełnie nie może się pogodzić z działalnością ojca. Udaje się do bardzo eleganckiego baru, gdzie poznaje wąsatego, kulturalnego mężczyznę – Nożownika Majchra. Nie wie jednak, kim on jest, a ten uwodzi ją.

Na końcu aktu pieśniarz śpiewa smutną piosenkę o losie żebraków.

Drugi akt

Uwiedziona Paulina Brzoskwinka wraca do domu, gdzie opowiada o wszystkim matce. Jej ojciec nie wytrzymuje nerwowo, robi sobie zimny okład i informuje policję o zajściu. Majcher, ostrzeżony przez Paulinę, szuka schronienia w domu otwartym, lecz tam zdradza go Janka, była kochanka. Przybywa komendant Brązowy Tygrys z brygadą osiemnastu aspirantów i innych nowicjuszy. Pojmują Majchra. Komendant jako człowiek wrażliwy wybucha płaczem, gdy spotyka na miejscu swoją córkę.

Trzeci akt

Kłótnia Marcina Majchra i Jeremiasza z III aktu. Fotografia z 1929 roku

Majcher wydostaje się z aresztu, odnajduje Jeremiasza i wyzywa go na pojedynek, w którym sam ginie. Żebracy buntują się przeciw przemocy Jeremiasza i wychodzą tłumnie na ulice miasta. Przerażeni obywatele uciekają z ulic, nadal obojętni na ich los. Paulina odtąd postanawia poświęcić życie pomocy dla nich, jednak zupełnie inaczej niż jej ojciec.

Zakończenie

Pieśniarz wykonuje kolejną smutną piosenkę o śmierci Marcina Majchra (widać, z kim sympatyzuje autor), o niedoli biedaków, o dobroci marksizmu i o deserach Dr. Oetkera.

Ciekawostki

• Podczas pisania Brecht inspirował się starojapońskimi i starochińskimi podręcznikami do walki z tłumem.
• Scena walki w akcie trzecim była realizowana tak realistycznie, że aktor grający Majchra zmieniał się co mniej więcej dwa miesiące.
• W oryginalny rękopis sztuki miała być wpleciona zakodowana przepowiednia o wybuchu epidemii czerwonki w 1942 roku.
• Jest to kolejna sztuka Brechta, w której istotną rolę odgrywa postać matki.
• Właścicielami praw autorskich do dzieła są prawdopodobnie potomkowie Hedwigi Katschinski – sprzątaczki w domu Brechta – której pisarz zalegał za wypucowanie mieszkanka właśnie trzy grosze.