Użytkownik:Wodur
Siemano, jestem userem Nonsensopedii.
O Wodurze
Mimo nazwy pochodzę z Helu. Mam 13 lat i pewne aspiracje. O mnie w więcej w prawym rogu.
Kalendarium
- 11 grudnia 2013 – Rejestracja.
- 25 grudnia 2013 - 1 stycznia 2014 – Świąteczna przerwa.
- 3 kwietnia 2015 - Wielki Powrót
- 14 kwietnia 2015 - dużo edycji, w tym w artykułach Wspaniałe Stulecie, Kosowo i Obrońcy krzyża
- 15 kwietnia 2015 - ZOSTAŁEM BAŁWANKIEM, BÓJCIE SIĘ MNIE WANDALE!!
Gramatyka języka fińskiego
Gramatyka języka fińskiego – opis zjawisk językowych występujących w języku fińskim w ujęciu synchronicznym. Bada język pod względem fonologii, morfologii i składni.
Podręcznikiem normatywnym opisującym zasady gramatyki języka fińskiego jest praca zbiorowa Iso Suomen Kielioppi (dosł. Wielka Gramatyka [Języka] Fińskiego, w skrócie często ISK), wydana w 2004 r. przez Towarzystwo Literatury Fińskiej (fin. Suomalaisen Kirjallisuuden Seura), we współpracy z fińskim Centrum Badania Języków Narodowych (fin. Kotimaisten kielten tutkimuskeskus) oraz Wydziałem Języka Fińskiego i Literatury Fińskiej Uniwersytetu w Helsinkach. Podręcznik, wydany w języku fińskim, zawiera kompletny przegląd zagadnień dotyczących języka zarówno literackiego, jak i potocznego. Od 2008 r. dostępna jest darmowa wersja online podręcznika[1][notatka 1].
Poniższy artykuł odnosi się często do pojęć takich jak samogłoska (długa lub krótka), spółgłoska (długa lub krótka) oraz dyftong. W kontekście języka fińskiego pojęcia te zostały opisane pod hasłem język fiński w sekcji fonologia języka fińskiego. link= Zobacz kategorię gramatyka języka fińskiego w Wikisłowniku
Spis treści
1 Aglutynacja
2 Zjawiska fonetyczne
2.1 Podział słowa na sylaby
2.2 Harmonia samogłoskowa
2.3 Wymiana stóp
2.3.1 Zjawiska towarzyszące redukcji k
2.4 Przemiany samogłosek przed i
2.5 Zwarcie krtaniowe
3 Grupa rzeczownika
3.1 Typy deklinacji
3.2 Przypadki
3.2.1 Nominatiivi
3.2.2 Genetiivi
3.2.3 Partitiivi
3.2.4 T-akkusatiivi
3.2.4.1 Status akkusatiivi jako przypadka
3.2.5 Inessiivi
3.2.6 Elatiivi
3.2.7 Illatiivi
3.2.8 Adessiivi
3.2.9 Ablatiivi
3.2.10 Allatiivi
3.2.11 Essiivi
3.2.12 Translatiivi
3.2.13 Abessiivi
3.2.14 Instruktiivi
3.2.15 Komitatiivi
3.2.16 Wyrażenia czasowe
3.2.17 Przypadki przysłówkowe
3.3 Sufiksy dzierżawcze
3.4 Przymiotniki
3.4.1 Stopniowanie przymiotnika
3.4.2 Przymiotniki nieodmienne
3.5 Zaimki
3.5.1 Zaimki osobowe
3.5.1.1 Forma grzecznościowa
3.5.1.2 Zaimki osobowe lp. w lm.
3.5.2 Zaimki wskazujące
3.5.3 Zaimki pytające
3.5.4 Zaimek zwrotny
3.5.5 Zaimek wzajemny
3.5.6 Zaimki względne
3.5.7 Zaimki nieokreślone
3.6 Liczebniki
3.6.1 Odmiana liczebników
3.6.2 Liczebniki w liczbie mnogiej
3.6.3 Liczebniki porządkowe
3.6.4 Liczebniki ułamkowe
3.6.5 Rzeczowniki pochodzące od liczebników
3.7 Nazwy własne
4 Czasowniki
4.1 Typy koniugacji
4.2 Rdzeń infleksyjny
4.3 Przeczenie
4.4 Liczba mnoga
4.5 Czas teraźniejszy
4.6 Czas przeszły imperfekt
4.7 Czas przeszły perfekt
4.8 Czas zaprzeszły
4.9 Czas przyszły
4.9.1 Liittopreesens i liittoimperfekti
4.10 Tryby
4.10.1 Tryb rozkazujący
4.10.1.1 Tryb rozkazujący 1 os. lm.
4.10.2 Tryb przypuszczający
4.10.3 Tryb potencjalny
4.10.4 Pozostałe tryby
4.11 Strona bierna
4.11.1 Odmiana czasownika w stronie biernej
4.11.2 Przeczenie w stronie biernej
4.11.3 Czasy złożone w stronie biernej
4.11.4 Zestawienie form strony biernej
4.12 Bezokoliczniki
4.12.1 Pierwszy bezokolicznik
4.12.2 Drugi bezokolicznik
4.12.3 Trzeci bezokolicznik
4.12.4 Czwarty bezokolicznik
4.12.5 Piąty bezokolicznik
4.12.6 Zwroty z bezokolicznikami
4.12.7 Bezokoliczniki w stronie biernej
4.13 Imiesłowy
4.13.1 Konstrukcje z użyciem imiesłowów
4.13.2 Tworzenie imiesłowów
4.13.2.1 Tworzenie imiesłowu czynnego teraźniejszego
4.13.2.2 Tworzenie imiesłowu czynnego przeszłego
4.13.2.3 Tworzenie imiesłowów biernych
4.13.2.4 Tworzenie imiesłowów sprawcy i przeczącego
4.13.3 Odmiana imiesłowów
5 Przysłówki
5.1 Przysłówki samodzielne
5.1.1 Przysłówki określające miejsce
5.1.2 Przysłówki określające czas
5.1.3 Przysłówki określające inne okoliczności
5.1.4 Pozostałe przysłówki
5.1.5 Przymiotniki powstające z przysłówków
5.2 Przysłówki powstające z przymiotników
5.3 Porównania
6 Wyrazy złożone i pochodne
6.1 Wyrazy złożone
6.1.1 Forma członów złożenia
6.1.2 Złożenia równorzędne
6.1.3 Złożenia nierównorzędne
6.1.3.1 Złożenia apozycyjne
6.1.3.2 Bahuvrihi
6.1.4 Odmiana złożeń
6.1.5 Zasady użycia myślnika pomiędzy członami
6.2 Wyrazy pochodne
6.2.1 Zdrobnienia i pochodne wyrażające emocje
6.2.2 Rzeczowniki pochodne
6.2.2.1 Pochodne określające właściwości
6.2.2.2 Pochodne określające grupy i zbiory
6.2.2.3 Pochodne określające miejsca i okoliczności
6.2.2.4 Pochodne określające osoby, stworzenia lub czynniki nieożywione
6.2.2.5 Pochodne określające narzędzia
6.2.2.6 Pochodne określające nazwy czynności i ich rezultatów
6.2.3 Przymiotniki pochodne
6.2.3.1 Pochodne dzierżawcze
6.2.3.2 Pochodne wyrażające brak
6.2.3.3 Pochodne moderujące
6.2.4 Czasowniki pochodne
6.2.4.1 Pochodne sprawcze
6.2.4.2 Pochodne zwrotne i automatyczne
6.2.4.3 Pochodne wyrażające czynności wielokrotne
6.2.4.4 Pochodne wyrażające czynności chwilowe
6.2.4.5 Pochodne złożone
6.2.4.6 Pochodne od nowych pojęć
6.2.5 Przysłówki pochodne
6.2.5.1 Końcówki słowotwórcze dla przysłówków
7 Składnia
7.1 Podmiot
7.2 Dopełnienie
7.2.1 Zasady doboru formy dopełnienia
7.3 Związki rządu
7.4 Typy zdań prostych
7.4.1 Zdania egzystencjalne
7.4.2 Zdania wyrażające posiadanie
7.4.3 Inne szczególne typy zdań
7.4.4 Zdania proste w relacjach
7.4.5 Nollapersoona
7.5 Szyk w zdaniu
7.6 Pytania
7.7 Zdania złożone
7.7.1 Spójniki
7.8 Enklityki
7.8.1 -ko|-kö
7.8.2 -ka|-kä
7.8.3 -kin oraz -kaan|-kään
7.8.4 -han|-hän
7.8.5 -pa|-pä
7.8.6 -s
8 Cytaty
9 Notatki
10 Przypisy
11 Bibliografia
11.1 Gramatyka
11.2 Podręczniki
12 Linki zewnętrzne
Aglutynacja
Język fiński jest językiem aglutynacyjnym, czyli opartym na niezależnych przyrostkach (sufiksach, końcówkach) dołączanych jeden za drugim do rdzenia wyrazu[2]. W ten sposób realizowana jest zawartość treściowa, która w językach indoeuropejskich często oddawana jest analitycznie przy użyciu oddzielnych słów.
Jedno słowo można poszerzyć o kilka sufiksów, poszerzając lub zmieniając jego znaczenie. Za przykład niech posłuży powstałe ze słowa talo (dom) słowo taloissanikinko (czy też w moich domach?). Poniżej wyszczególniono kolejne sufiksy, które się na to długie słowo złożyły. Każda z form pośrednich jest również poprawna i ma swoje znaczenie:
talo – dom (rdzeń wyrazu)
talossa – w domu (dodany sufiks przypadka inessiivi -ssa o znaczeniu „w [wewnątrz]”)
taloissa – w domach (dodany sufiks liczby mnogiej -i-, który pojawia się przed końcówką przypadka – jest więc de facto wrostkiem)
taloissani – w moich domach (dodany sufiks dzierżawczy -ni oznaczający „mój”)
taloissanikin – w moich domach też (dodany sufiks -kin oznaczający „też”)
taloissanikinko? – czy też w moich domach? (dodany sufiks pytający -ko, zbliżony do staropolskiego -li?)
O ile wszystkie dodawane końcówki są opcjonalne, o tyle te faktycznie dodane do danej formy, muszą wystąpić w ustalonej kolejności:
wrostek liczby mnogiej -i- (o ile forma jest w liczbie mnogiej, a wrostek nie ulega redukcji)
końcówka przypadka
sufiks dzierżawczy
enklityki, w ramach których również obowiązują pewne zasady zachowania kolejności, które są jednak zależne od zamierzonego znaczenia
Podobnie rdzeń czasownika może być poszerzany o kolejne końcówki, porównaj:
puhu- – rdzeń czasownika puhua (mówić)
puhun – mówię (forma osobowa, dodana końcówka 1. os. lp. -n)
puhuin – mówiłem (dodany wrostek czasu przeszłego imperfekt -i-, który pojawia się przed końcówką osobową)
puhuinko? – czy mówiłem? (dodany sufiks pytający -ko)
puhuinkohan?! – czy mówiłem?! (dodana enklityka -han wyrażająca w tym przypadku zdziwienie, że rozmówca może uważać, że autor wypowiedzi mówił)
Tu również obowiązuje ustalona kolejność końcówek:
wrostek czasu lub trybu np. -i-, -isi-, -ne-
końcówka osobowa
enklityki w odpowiedniej kolejności
Powyższe nie oznacza jednak, że w każdym absolutnie przypadku odmiana słowa w języku fińskim sprowadza się do mechanicznego dołączania końcówek do rdzenia. Dla wielu form sytuacja jest bardziej skomplikowana, na co składają się między innymi opisane poniżej ogólne mechanizmy harmonii samogłosek, wymiany stóp oraz przemian samogłoskowych, a także zjawisko asymilacji niektórych końcówek przez inne (nb. zjawisko to jest jedną z oznak tego, iż język fiński nie stosuje się wiernie do paradygmatu języka aglutynacyjnego). Na to nakłada się pewna liczba szczególnych zasad przekształcania rdzeni wyrazów, obowiązujących tylko dla niektórych typów rzeczowników czy czasowników, a także stosunkowo ograniczona liczba zupełnych wyjątków. Te ostatnie sprowadzają się głównie do występowania kolejnych nietypowych rdzeni dla poszczególnych słów. Zjawiska fonetyczne
W języku fińskim występują trzy istotne zjawiska fonetyczne dotyczące wszystkich części mowy: harmonia samogłosek, wymiana stóp oraz regularne przemiany samogłosek rdzenia wyrazu przed samogłoską i[3][4][5]. Wszystkie trzy zjawiska zakorzenione są w procesach fonetycznych zachodzących w języku mówionym. Dla ich analizy istotny jest przyjęty w gramatyce j. fińskiego sposób podziału słowa na sylaby. Innym wartym wspomnienia zjawiskiem jest występowanie zwarć krtaniowych, z których część oddaje się w zapisie, a część nie. Podział słowa na sylaby
Przyjęty w j. fińskim podział na sylaby różni się subtelnie od przyjętego w języku polskim, co jest o tyle istotne, że reguły pewnych ważnych zjawisk fonetycznych i gramatycznych występujących w języku fińskim, wyrażone są poprzez odniesienie do liczby lub cech sylab.
W języku fińskim przy podziale na sylaby analizuje się słowo dźwięk po dźwięku od początku do końca i przyjmuje się, że granica pomiędzy sąsiednimi sylabami przebiega przed daną głoską, gdy spełnia ona jedno z trzech następujących kryteriów[6]:
jest spółgłoską występującą po samogłosce i przed samogłoską (otoczoną przez samogłoski), lub
jest spółgłoską występującą po spółgłosce i przed samogłoską, lub
jest samogłoską występującą po samogłosce, z którą nie tworzy ani samogłoski długiej ani dyftongu
Przykłady podziału wyrazów na sylaby: mies (mężczyzna) → mies (sł. jednosylabowe), poika (chłopiec) → poi-ka, tyttö (dziewczynka) → tyt-tö, penkki (ławka) → penk-ki, liikenteeseen (w ruch [uliczny]) → lii-ken-tee-seen, musiikki (muzyka) → mu-siik-ki, musiikkia (muzyka [przyp. partitiivi]) → mu-siik-ki-a, musiikkien ([tych] muzyk) → mu-siik-kien, musiikissa (w muzyce) → mu-sii-kis-sa, haluaisin (chciałbym) → ha-lu-ai-sin itd.
Wyjątki od powyższych zasad spotyka się wśród zapożyczeń, w których przypadku granica między sylabami może przebiegać gdzie indziej, przykładowo po pierwszej spółgłosce zbitki spółgłoskowej (ale nie wtedy gdy zbitka ta znajduje się na początku wyrazu) lub pomiędzy 2 i 3 spółgłoską zbitki czterech spółgłosek. Przykładowe podziały na sylaby słów zapożyczonych to: presidentti (prezydent) → pre-si-dent-ti, katastrofi (katastrofa) → ka-tas-tro-fi, demonstraatio (demonstracja) → de-mons-traa-tio czy stressi (stres) → stres-si[6]. Harmonia samogłoskowa
Osobny artykuł: Harmonia samogłosek.
System fińskiej harmonii wokalicznej: na niebieskim tle samogłoski przednie, żółtym – tylne, zielonym – neutralne
Do głównych prawideł fińskiej fonologii należy harmonia samogłosek (fin. vokaalisointu)[3][7][8]. Samogłoski ze względu na miejsce artykulacji dzielą się na przednie ä, ö, y, e, i oraz tylne a, o, u. Samogłoski przednie e oraz i wyróżnia się jako neutralne, co oznacza, że w jednym słowie mogą występować zarówno z innymi samogłoskami przednimi, jak i z samogłoskami tylnymi. Pozostałe samogłoski przednie ä, ö oraz y nie mogą występować w słowie razem z tylnymi (wyjątkami są pewne zapożyczenia, patrz niżej). Przy, tym jeżeli słowo jest słowem złożonym, to harmonia obowiązuje tylko w granicach członu, np. isänmaa (ojczyzna, isän=maa[notatka 2])
Końcówki i liczne w języku fińskim sufiksy, zawierające samogłoski inne niż e oraz i, występują zatem zawsze w dwóch wariantach, co umożliwia dopasowywanie ich do samogłosek występujących w słowie. Na przykład końcówka przypadka inessiivi posiada warianty -ssa oraz -ssä, por.:
talo (dom) – talossa (w domu) metsä (las) – metsässä (w lesie)
W dalszej części opisu istnienie takich wariantów oznaczane jest zawsze znakiem „|”, np. -ssa|-ssä.
Gdy rdzeń słowa zawiera jedynie samogłoski neutralne, tj. e i/lub i, dołącza się końcówkę z samogłoskami przednimi:
tie (droga) – tiellä (na drodze)
Z powyższej reguły wyłamują się formy partitiivi dla rzeczowników meri (morze) → meressä (w morzu), ale merta (morzepart.[notatka 3]) oraz veri (krew) → veressä (we krwi), ale verta (krewpart.). Ponadto powyższa reguła obowiązuje ściśle jedynie dla końcówek służących do odmiany słowa (przez przypadki, osoby itp.). W przypadku słowotwórstwa zasada ta jest zachowana zazwyczaj, ale nie zawsze, por. np. heittää (rzucać), ale heito (rzut).
W wyrazach złożonych wariant końcówki dopasowywany jest do samogłosek w ostatnim członie wyrazu:
Pohjanmeri (Morze Północne) – Pohjanmeressä (w Morzu Północnym)
Słowa obce oraz zapożyczenia zawierają czasem samogłoski zarówno przednie, jak i tylne[9]. W niestarannej wymowie zamienia się często przednie samogłoski na odpowiadające im tylne. Na przykład Olympia przez większość osób jest wymawiana jak /'olumpia/. Dobór końcówek dla takich słów jest dowolny, obie formy funkcjonują na zasadzie oboczności, np. vampyyri (wampir) → vampyyrilla∼vampyyrillä[10] (na wampirze [u wampira]), przy czym występowanie tych dwóch form obocznych nie musi być w praktyce jednakowo częste. Czasami najbardziej rozpowszechniona wymowa nie jest konsystentna z najbardziej rozpowszechnioną pisownią słowa. Wymiana stóp
Spółgłoski k, p i t ulegają podczas odmiany słowa przez przypadki lub osoby procesowi wymiany stóp (fin. astevaihtelu)[4][11][12], w którego wyniku mogą występować w stopie „słabej” lub „mocnej”.
Proces wymiany stóp dotyczy jedynie:
spółgłosek krótkich k, p i t należących do ostaniej sylaby rdzenia wyrazu w rdzeniach dwu- i więcej sylabowych
spółgłosek długich kk, pp i tt, przez środek których przebiega granica pomiędzy ostatnią i przedostatnią sylabą rdzenia wyrazu
spółgłosek krótkich k, p i t oraz długich kk, pp i tt należących do końcówek dołączonych wcześniej do rdzenia
Wyróżnia się dwie rozdzielne klasy słów podlegających wymianie stóp: słowa podlegające wymianie stóp prostej (fin. suora astevaihtelu) oraz słowa podlegające wymianie stóp odwrotnej (fin. käänteinen astevaihtelu). W przypadku wymiany prostej formy podstawowe wyrazów (tj. 1. bezokolicznik dla czasowników oraz forma mianownika dla słów z grupy rzeczownika) występują w stopie mocnej, a znaczna część form odmienionych występuje w stopie słabej. W przypadku wymiany odwrotnej to forma podstawowa występuje w stopie słabej, a zdecydowana większość form odmienionych w stopie mocnej.
Pod względem morfologicznym istnieją dwa warianty wymiany stóp – wymiana ilościowa oraz wymiana jakościowa. Przy wymianie ilościowej w stopie mocnej występuje geminata (podwójna spółgłoska, tj. kk, pp lub tt[notatka 4]) lub zbitka spółgłosek kończąca się taką geminatą, a w stopie słabej zachodzi redukcja geminaty do pojedynczej spółgłoski: Typ wymiany ilościowej Przykład wymiany prostej Przykład wymiany odwrotnej kk → k pankki (bank) → pankit (banki) hake (wiór) → hakkeet (wióry) pp → p oppia (uczyć się) → opin (uczę się) hypätä (skakać) → hyppään (skaczę) tt → t katto (dach) → katot (dachy) mitata (mierzyć) → mittaan (mierzę)
Przy wymianie jakościowej w stopie mocnej występuje pojedyncza spółgłoska (k, p, t) lub zbitka spółgłosek kończąca się taką spółgłoską, a w stopie słabej spółgłoska ta ulega zamianie na inną, ulega asymilacji lub znika. Wymiana jakościowa przebiega najczęściej według następujących schematów: Typ wymiany jakościowej Przykład wymiany prostej Przykład wymiany odwrotnej k → ∅ reikä (dziura) → reiät (dziury) maata (leżeć) → makaan (leżę) p → v rapu (rak) → ravut (raki) levätä (odpoczywać) → lepään (odpoczywam) t → d paita (koszula) → paidat (koszule) puhdas (czysty) → puhtaat (czyste) nk → ng Helsinki → Helsingissä (w Helsinkach) rengas (opona) → renkaat (opony) mp → mm kampa (grzebień) → kammat (grzebienie) hammas (ząb) → hampaat (zęby) lt → ll valta (potęga) → vallat (potęgi) vallata (podporządkować sobie) → valtaan (podporządkowuję sobie) nt → nn antaa (dać) → annan (daję) rinne (stok) → rinteet (stoki) rt → rr parta (broda) → parrat (brody) verrata (porównywać) → vertaan (porównuję)
Ten sposób wymiany stóp nie jest już produktywny, to znaczy nie dotyczy słów nowo powstałych, por.: katu (ulica) → kadut (ulice), ale auto (samochód) → autot (samochody).
W odniesieniu do wymiany jakościowej k występuje szereg przypadków szczególnych: Przypadek szczególny Przykład wymiany prostej Przykład wymiany odwrotnej hke → hje – rohjeta (ośmielać się) → rohkenen (ośmielam się) lke → lje kulkea (iść [piechotą]) → kuljen (idę) hylje (foka) → hylkeet (foki) rke → rje särkeä (łamać) → särjen (łamię) tarjeta (nie marznąć) → tarkenen (nie marznę) uku → uvu luku (liczba) → luvut (liczby) – yky → yvy kyky (zdolność) → kyvyt (zdolności) –
Ponadto występują przypadki szczególne, w których wymiana jakościowa nie zachodzi. Dotyczy to głosek krótkich k, p oraz t występujących po s, jak i głoski krótkiej k występującej po t, zarówno w przypadku wymiany prostej, jak i odwrotnej: Przypadek szczególny Przykład braku wymiany stóp sk tuska (cierpienie) → tuskat (cierpienia) sp piispa (biskup) → piispat (biskupi) st posti (poczta) → postit (poczty) tk matka (podróż) → matkat (podróże)
Wreszcie są też takie przypadki szczególne, w których wymiana zachodzi nieregularnie, a czasami istnieje oboczność: Przypadek szczególny Przykład hk (nie zachodzi) keuhko (płuco) → keuhkot (płuca) hk → h (ew. kh) (oboczność, zazwyczaj zachodzi) nahka (skóra [materiał]) → nahat∼nahkat ([te] skóry) hk (ew. hk → h) (oboczność, zazwyczaj nie zachodzi) tuhka (popiół) → tuhkat∼tuhat (popioły)
Ogólna zasada wyboru stopy opiera się na uwarunkowaniach fonetycznych. Kiedy sylaba jest otwarta, czyli kończy się samogłoską, tak jak na przykład druga sylaba słowa katu (ulica), wtedy używa się stopy mocnej. Przy sylabie zamkniętej, czyli kończącej się spółgłoską, spółgłoska poprzedzająca końcową spółgłoskę sylaby występuje w stopie słabej, np. kadut (ulice).
Z powodu zmian historycznych i ewolucji języka mówionego w procesie wymiany stóp występują odstępstwa od powyższej reguły ogólnej. Do tych odstępstw zaliczają się:
dla słów podlegających wymianie prostej:
forma słów z grupy rzeczownika w przypadku illatiivi występuje w stopie mocnej, np. katuun („w ulicę”).
forma słów z grupy rzeczownika przyjmuje stopę mocną w przypadkach, gdy bezpośrednio po rdzeniu słowa występuje sufiks dzierżawczy (inaczej: sufiksy dzierżawcze nie powodują wymiany stóp), np. äitimme (nasza mama)
formy słów wielosylabowych w lm. w przypadkach genetiivi, partitiivi, illatiivi, essiivi oraz komitatiivi przyjmują stopę słabą w sylabach zawierających dwie samogłoski, np. mansikka (truskawka) → mansikoiden (truskawek), mansikoihin (w truskawki) itd.
forma przecząca czasownika występuje w stopie słabej, np. en ota (nie wezmę); dokładnie rzecz biorąc formy te są zakończone zwarciem krtaniowym, które powoduje przyjęcie stopy słabej, ale nie jest to oddane w zapisie
forma czasownika w trybie rozkazującym 2. os. lp. (identyczna z powyższą) występuje w stopie słabej, np. ota! (weź!); również te formy są zakończone zwarciem krtaniowym
dla słów podlegających wymianie odwrotnej:
formy podstawowe rzeczowników i czasowników (które z definicji występują w stopie słabej) nie zawsze spełniają kryteria występowania w stopie słabej, w tym rzeczowniki zakończone zwarciem krtaniowym po e, np. tuote (produkt/towar), a także formy podstawowe niektórych czasowników, np. hypätä (skakać); dotyczy to też 2. bezokolicznika, np. hypäten (skacząc)
formy odmienione rzeczownika oparte na rdzeniu samogłoskowym występują zawsze w stopie mocnej, np. tuotteen (produktu)
formy osobowe czasownika oparte na rdzeniu infleksyjnym występują w stopie mocnej, np. hyppään (skaczę)
dla wszystkich słów:
rdzeń czasownika przyjmuje stopę słabą przed końcówkami strony biernej, np. otetaan (ktoś bierze), mitataan (ktoś mierzy), hypätään (ktoś skacze)
Spotyka się też słowa, które w ogóle nie podlegają wymianie stóp bez żadnego wyraźnego powodu, np. pupu (króliczek/zajączek [w żargonie dziecięcym]) → puput (króliczki/zajączki)[notatka 5]. Słów takich jest kilkadziesiąt.
Słowa, których rdzeń przeszedł wymianę stóp w wyniku dołączenia się jednej końcówki, nie wracają już do postaci pierwotnej w wyniku dołączania się kolejnych końcówek. W szczególności dotyczy to przypadków, kiedy wskutek dołączenia się kolejnej końcówki, końcówka poprzednia zmienia formę na taką, która nie powinna już powodować wymiany stóp w rdzeniu. Przykładowo, od słowa lampi (staw) można utworzyć formę lammikko (kałuża), w której końcówka zdrabniająca -kko wywołała wymianę stóp mp → mm. Odmienienie słowa lammikko w lm. nie powoduje już jednak przywrócenia stopy mocnej mp, mimo tego, że odpowiednia sylaba staje się sylabą otwartą w wyniku kolejnej wymiany stóp: lammikot (kałuże).
Wymiany stóp nie należy mylić z regułami konstrukcji poszczególnych rdzeni i poszczególnych form czasów, trybów itd. Przykładowo fakt, że czasownik tarvita (potrzebować) w czasie przeszłym przyjmuje formy m.in. tarvisin, tarvisit nie jest przejawem wymiany stóp. Jest to odrębny i mniej uniwersalny mechanizm, a wymiana t → s zachodzi tu, zanim jeszcze dołączona zostanie końcówka (por. też tarvisi). Zjawiska towarzyszące redukcji k
Redukcji otoczonego przez samogłoski pojedynczego k (w ramach wymiany k → ∅) towarzyszą czasami pewne, nie zawsze regularne przemiany w rdzeniu wyrazu.
W rzadkich wypadkach, gdy krótkie k występuje po samogłosce długiej lub dyftongu, po k zaś występuje taka sama samogłoska jak przed k, wymiana k → ∅ mogłaby prowadzić do powstania ciągu trzech identycznych samogłosek lub też do powstania ciągu samogłosek, w którym środkowa samogłoska byłaby zarówno częścią dyftongu (wraz z poprzedzającą samogłoską), jak i częścią samogłoski długiej (wraz z samogłoską następującą po niej). Przykładami słów, w których występuje ten problem, są słowa raaka (surowy [niegotowany]), vaaka (waga) czy ruoko (trzcina). W takich wypadkach k nie ulega zupełnej redukcji, tylko zamienia się w silniej lub słabiej zaakcentowane zwarcie krtaniowe, które w zapisie oznaczane jest apostrofem. I tak raaka → raa'at (surowe), raa'assa (w surowym), ruoko → ruo'ot (trzciny), vaaka → vaa'at (wagi). Jednakże, kiedy samogłoska występująca po k ulegnie w wyniku dołączenia się końcówek zaczynających się na i przemianie w inną samogłoskę (różną od tej przed k), to efekt nie występuje, por. raaka → raaoissa (w surowych), vaaka (waga) → vaaoissa (w wagach), ale ruoko → ruo'oissa (w trzcinach)[10].
W części przypadków, gdy k występuje po samogłosce i, i ulega wymianie na j wraz z redukcją k, np. poika (chłopiec) → pojat (chłopcy), aika (czas) → ajat (czasy). Nie dotyczy to jednak wszystkich słów, por. np. taika (magia/zaklęcie) → taiat (magie/zaklęcia)[10].
Dla słowa ruoka (jedzenie) w stopie słabej występują regularne formy ruoan (jedzenia), ruoassa (w jedzeniu), ruoissa (w jedzeniach) itd., jednakże dopuszczalne (i znaczenie częściej stosowane) są formy, w których dyftong uo wymienia się na samogłoskę długą uu, tj. ruuan (jedzenia), ruuassa (w jedzeniu), ruuissa (w jedzeniach)[10] itd. Przemiany samogłosek przed i
Różne często używane końcówki i wrostki, które zaczynają się głoską i, powodują przemianę samogłosek, do których zostają doczepione (dotyczy to rdzeni kończących się samogłoską)[5][13]. Proces ten dotyczy najczęściej:
wrostka liczby mnogiej -i- końcówek stopnia najwyższego przymiotników -in oraz przysłówków -immin wrostka czasu przeszłego imperfekt -i- wrostka trybu przypuszczającego -isi-
W większości przypadków dana samogłoska poprzedzająca przekształca się w identyczny sposób niezależnie tego, jaka końcówka lub wrostek wywołała przemianę. W niektórych przypadkach występują jednak różnice. Poniższa tabela przedstawia możliwe zmiany: Samogłoska(i) W liczbie mnogiej W st. najwyższym W cz. imperfekt W tr. przypuszczającym samogłoski długie (np. aa) ulegają skróceniu, np. saan (mogę) → sain (mogłem) dyftongi ie, uo i yö pierwszy dźwięk dyftongu zostaje zredukowany, np. suo (bagno) → soissa (w bagnach) dyftongi kończące się na i (np. ei) końcowe i zostaje zredukowane, np. voi (masło) → voissa (w masłach) krótkie o, ö, u lub y nie ulega zmianie, np. talo (dom) → taloissa (w domach) krótkie e zostaje zredukowane, np. lapse- (rdzeń dla lapsi – dziecko) → lapsia (dziecipart. lm.) krótkie i ulega zamianie na e, np. tuoli (krzesło) → tuoleilla (na krzesłach) zostaje zredukowane, np. opin (uczę się) → oppisin (uczyłbym się) krótkie ä 1) zazwyczaj zostaje zredukowane, np. päivä (dzień) → päiviä (dnipart. lm.)
2) ulega zamianie na ö w wyrazach o trzech lub więcej sylabach, gdy poprzednia sylaba zawiera krótkie i lub y, np. päärynä (gruszka) → päärynöitä (gruszkipart. lm.) zostaje zredukowane, np. kestän (trwam) → kestin (trwałem) pozostaje b.z. np. kestän (trwam) → kestäisin (trwałbym) krótkie a 1) w wyrazach 2-sylabowych 1a) ulega zmianie na o, gdy w 1. sylabie występuje a, e lub i, np. sana (słowa) → sanoissa (w słowach) 1b) zostaje zredukowanem gdy w 1. sylabie występuje o lub u, np. muna (jajko) → munissa (w jajkach)
2) w rzeczownikach o trzech lub więcej sylabach 2a) ulega zmianie na o, gdy poprzednia sylaba zawiera jedynie i lub gdy krótkie a jest poprzedzane przez dwie spółgłoski lub krótkie l, n lub r, np. apina (małpa) → apinoita (małpypart. lm.) 2b) zostaje zredukowane w pozostałych przypadkach, np. sanoma (wiadomość) → sanomissa (w wiadomościach), przy czym dla niektórych wyrazów obie formy są dopuszczalne
3) zostaje zredukowane we wszystkich przymiotnikach, np. vaikea (trudny) → vaikeissa (w trudnych) zostaje zredukowane, np. vanha (stary) → vanhin (najstarszy) 1) w czasownikach 2-sylabowych 1a) ulega zmianie na o, gdy w 1. sylabie występuje a, e lub i, np. alan (zaczynam) → aloin (zacząłem) 1b) zostaje zredukowanem gdy w 1. sylabie występuje o lub u, np. otan (biorę) → otin (wziąłem)
2) zostaje zredukowane w czasownikach o trzech lub więcej sylabach, np. rakastan (kocham) → rakastin (kochałem) pozostaje bez zmian, np. muistan (pamiętam) → muistaisin (pamiętałbym)
Jedną z istotnych konsekwencji przemian samogłosek przed i jest zrównywanie się części form odmienionych dla części słów, których rdzenie kończą się na i. Zrównaniu ulegają formy lp. i lm. części słów z grupy rzeczownika, np. voi (masło) → voissa (w maśle albo w masłach), jak również formy osobowe czasu teraźniejszego i przeszłego imperfekt niektórych czasowników, np. voida (móc) → voi- ([rdzeń]) → voin (mogę albo mogłem). Zasady tworzenia form czasu przeszłego imperfekt powodują, iż dla czasowników z rdzeniami kończącymi się pojedynczym i (a nie dyftongiem), zrównaniu ulega tylko część końcowych form osobowych, np. oppia (uczyć się) → oppi- ([rdzeń]) → minä opin (ja uczę albo uczyłem się), ale hän oppii (on uczy się) vs. hän oppi (on uczył się).
Zmian samogłosek przed i, nie należy mylić z regułami konstrukcji poszczególnych rdzeni i poszczególnych form czasów, trybów itd. Zwarcie krtaniowe
Jedną z cech charaktystycznych fińskiej wymowy jest częste występowanie zwarć krtaniowych. Zwarcie krtaniowe jest kluczowym elementem artykulacji fińskich spółgłosek długich (geminat, tj. tt czy kk). Czasami występuje też w efekcie wymiany stóp i redukcji k, kiedy to w zapisie zaznaczane jest apostrofem.
Istnieje jednak też szereg sytuacji, kiedy w wymowie pojawia się zwarcie krtaniowe, które nie jest w żaden sposób oddane w zapisie[14]. W zależności od dialektu artykulacja takiego zwarcia krtaniowego może być mniej lub bardziej dobitna, niemniej ogólnie tego rodzaju zwarcia krtaniowe stanowią bardzo istotny i „słyszalny” element języka. Takie „ukryte” zwarcia krtaniowe występują najczęściej na końcu wyrazów i końcówek kończących się na e, ale nie wszystkich i nie tylko. Zwarcia te są odpowiadzialne za zachodzenia pewnych zjawisk, m.in.:
domykają ostatnią sylabę wyrazu powodując wymianę stóp. Dlatego też słowa takie jak np. hake (wiór) występują w stopie słabej, podobnie jak formy trybu rozkazującego 2. os. lp., np. anna! (daj!) oraz formy rdzeni używane w zaprzeczeniach, np. en anna (nie daję) czy älä anna! (nie daj!)
są jednym z czynników wywołujących zjawisko geminacji granicznej (fin. rajageminaatio) – jednego ze zjawisk z grupy sandhi – na granicy wyrazów, na granicy członów wyrazów złożonych oraz przed pewnymi końcówkami, np. mene pois! (idź sobie) czytane jest jako [meneppois!], tervetuloa (witaj) jako [tervettuloa], minnekään (donikąd) jako [minnekkään], a en ota sitä (nie wezmę tego) jako [en otassitä].
Ze względu na istotność tego zjawiska i brak jego oddania w zapisie, w niniejszym opisie przyjęta została konwencja sztucznego oznaczania miejsc występowania tych zwarć przez podniesioną literę x przy końcówkach i innych elementach charakterystycznych kończących się takim zwarciem (w przykładach nie). I tak na przykład końcówka przypadka illatiivi, zazwyczaj podawana jako -lle, po której występuje właśnie takie ukryte zwarcie krtaniowe, podawana będzie jako -llex itd. Grupa rzeczownika
Do grupy rzeczownika należą rzeczowniki, przymiotniki, zaimki oraz liczebniki. Końcówki przypadków są jednakowe dla wszystkich wyrazów tej grupy. Podział na poszczególne paradygmaty przebiega według zmian zachodzących w rdzeniu wyrazu.
W języku fińskim nie występuje ani przedimek, ani rodzajnik, ani też zjawisko rodzaju gramatycznego. Nawet zaimek osobowy 3 os. lp. nie rozróżnia rodzaju – hän oznacza zarówno „on”, jak i „ona”. Typy deklinacji
Istnieje wiele paradygmatów odmiany rzeczownika, przy czym dotyczą one zmian zachodzących w rdzeniu[15]. Końcówki, są zasadniczo takie same dla wszystkich typów, z tym że dla niektórych przypadków występuje kilka wariantów końcówki, a dobór właściwego wariantu zależy od rdzenia.
Odmienne są wszystkie słowa z grupy rzeczownika, z wyjątkiem nielicznej grupy przymiotników nieodmiennych. W przypadku wyrazów obcych oraz obcojęzycznych nazw własnych używa się w miarę możliwości analogicznego schematu odmiany słowa fińskiego (według zakończenia wyrazu), np. Sirius (Syriusz [gwiazda]) → Siriuksen (Syriusza), a w wypadku braku analogii dołącza się wpierw do formy obcej samogłoskę i, po czym odmienia się tak powstałą formę według schematu tunti (patrz poniżej 2a w tabeli), np. Ahab (Ahab, postać biblijna) → Ahabin (Ahaba).
Aby odmienić wyraz, należy najpierw przyporządkować go do określonego typu, co w konsekwencji da odpowiedni rdzeń wyrazu dla każdej kocówki. Wyróżnia się następujące rdzenie:
forma podstawowa nominatiivi (mianownik)
rdzenie infleksyjne, w tym:
rdzeń samogłoskowy (wykorzystywany do tworzenia form większości przypadków lp. i nominatiivi lm.)
rdzeń spółgłoskowy (wykorzystywany do tworzenia form partitiivi lp. oraz czasami genitiivi lm.; odrębny r. spółgłoskowy istnieje tylko dla niektórych słów, w pozostałych wypadkach używa się samogłoskowego)
rdzeń liczby mnogiej (wykorzystywany do tworzenia form większości przypadków lm.; odrębny rdzeń lm. istnieje tylko dla niektórych słów, w pozostałych wypadkach używa się samogłoskowego; trzeba jednak pamiętać iż rdzeń ten przed przyjęciem końcówek poddawany jest przemianom samogłosek przed -i-)
W procesie odmiany rdzeń może zmieniać formę w wyniku wymiany stóp oraz przemian samogłosek.
Poniższa tabela pokazuje najważniejsze typy deklinacyjne dla podstawowych słów z grupy rzeczownika, bez osobnego uwzględnienia wymiany stóp oraz przemian samogłosek: Typ Cecha szczególna Forma podstawowa Znaczenie R. samogł. R. spółgł. R. lm. Genetiivi lp. Partitiivi lp. Partitiivi lm. Forma podstawowa zakończona samogłoską 1 ost. krótkie -o|-ö lub -u|-y lub -a|-ä lub samogłoska długa lub dyftong talo kala puu suo dom ryba drzewo bagno talo- (b.z.) kala- (b.z.) puu- (b.z.) suo- (b.z.)[td 1] talo- kala- puu- suo-[td 2] talo-[td 3] kala- puu- suo- talon kalan puun suon taloa kalaa puuta suota taloja kaloja puita soita 2a ost. krótkie -i[td 4] tunti godzina tunti- (b.z.)[td 1] tunti- tunti- tunnin tuntia tunteja 2b kivi kamień kive-[td 1] kive- kive- kiven kiveä kiviä 2c kieli język kiele-[td 1] kiel- (!) kiele- kielen kieltä kieliä 2d vesi woda vete-[td 1] vet- ves- (!) veden vettä vesiä 2e lapsi dziecko lapse- las- (!) lapse- lapsen lasta lapsia 3a ost. krótkie -e[td 4] vene[td 5] łódź venee- vene-[td 6] (b.z.) venee- veneen venettä veneitä 3b nukke lalka nukke- (b.z.)[td 1] nukke- nukke-(i-)[td 7] nuken nukkea nukkeja Forma podstawowa zakończona spółgłoską 4 ost. -nen ihminen człowiek ihmise- ihmis- ihmise- ihmisen ihmistä ihmisiä 5a ost. -(V)Vs[td 4] (V = samogłoska) ajatus tapaus myśl/pomysł przypadek ajatukse- tapaukse- ajatus- (b.z.) tapaus- (b.z.) ajatukse- tapaukse- ajatuksen tapauksen ajatusta tapausta ajatuksia tapauksia 5b taivas kiuas[td 5] niebo piec w saunie taivaa- kiukaa- taivas- (b.z.) kiuas- (b.z.) taivaa- kiukaa- taivaan kiukaan taivasta kiuasta taivaita kiukaita 5c hyvyys kauneus dobroć piękno hyvyyte- kauneute-[td 1] hyvyyt- kauneut- hyvyyks- kauneuks- hyvyyden kauneuden hyvyyttä kauneutta hyvyyksiä kauneuksia 6 ost. -in, ew. -an|-än avain[td 5] sydän klucz serce avaime- sydäme-[td 8] avain- (b.z.) sydän- (b.z.) avaime- sydäme- avaimen sydämen avainta sydäntä avaimia sydämiä 7 ost. -ton|-tön onneton nieszczęśliwy onnettoma- onneton- (b.z.) onnettom- onnettoman onnetonta onnettomia 8 ost. -el(e) lub -er(e) askel (askele)[td 9] krok askele- askelee- askel- (b.z.) askele-[td 6] (b.z.) askele- askelee- askelen askeleen askelta askeletta askelia askeleita 9 ost. -ar|-är lub -en sisar taimen[td 5] siostra pstrąg sisare- taimene- sisar- (b.z.) taimen- (b.z.) sisare- taimene- sisaren taimenen sisarta taimenta sisaria taimenia 10 ost. -ut lub -yt olut lyhyt[td 5] piwo krótki olue- lyhye- olut- (b.z.) lyhyt- (b.z.) olue- lyhye- oluen lyhyen olutta lyhyttä oluita lyhyitä (przykładowe wyjątki) mies mężczyzna miehe- mies- (b.z.) miehe- miehen miestä miehiä kevät wiosna kevää- kevät- (b.z.) kevää- kevään kevättä keväitä lämmin ciepły lämpimä- lämmin- (b.z.) lämpimä- lämpimän lämmintä lämpimiä vasen lewy vasempa-[td 1] vasen- (b.z.) vasemp-[td 1] vasemman vasenta vasempia
Rdzenie dla tego typu podlegają prostej wymianie stóp (dla wyrazów posiadających odpowiednie spółgłoski). Szarą czcionką zaznaczono rdzenie w tych wypadkach, kiedy są one identyczne z rdzeniem samogłoskowym; należy jednak pamiętać, że rdzeń lm. podlega przemianom samogłosek przed -i-, więc samogłoski w formach końcowych mogą się różnić nawet jeżeli formy te tworzone są z identycznego rdzenia. Ten typ jest jedynym typem odmiany, dla którego rdzeń liczby mnogiej nie ulega zmianie po dołączeniu znacznika liczby mnogiej -i- (krótkie -o|-ö oraz -u|-y nie ulegają zmianie przed i). Brak prostej reguły na rozróżnienie podtypów (dla każdego słowa trzeba pamiętać przynależność do podtypu). Forma podstawowa oraz rdzeń spółgłoskowy dla tego typu podlegają odwrotnej wymianie stóp (dla wyrazów posiadających odpowiednie spółgłoski). Wyjątkowa końcówka partitiivi -tta|-ttä. zanik e przed i wyjątkowo nie zachodzi. W wymowie rdzeń przyjmuje wyraźnie formę [sydämme-] (podwojone m).
Niektóre wyrazy z tej grupy różnią się stopą spółgłosek w zależności od formy, por. manner vs. mantere (kontynent).
Dla słów pochodnych (np. imiesłowów, stopni wyższych przymiotników) występują pewne dalsze schematy odmiany. Są one omawiane osobno wraz z daną formą. Powyższych schematów nie należy też stosować do liczebników, z których większość odmienia się w jakimś stopniu nieregularnie.
W ujęciach bardziej syntetycznych przyjmuje się często, że najważniejsze formy dystynktywne fińskiego słowa z grupy rzeczownika to nominatiivi lp. (taivas – niebo), partitiivi lp. (taivasta – niebopart.) oraz partitiivi lm. (taivaita – niebapart.) i określa się reguły pozwalające na proste wyprowadzenie z nich wszystkich pozostałych form. Niemniej wszystkie te 3 formy, poza nielicznymi wyjątkami, wynikają jednoznacznie z formy podstawowej. Przypadki
Osobny artykuł: Przypadek.
W języku fińskim istnieje piętnaście zasadniczych przypadków, tzw. przymiotnikowych[16][17]. Większość z nich funkcjonuje w językach indoeuropejskich (w tym polskim) jako przyimki. Przypadki dzielą się wewnętrznie na gramatyczne (mające podobne funkcje do polskich), lokalne (określające relacje miejsca w stosunku do desygnatu), abstrakcyjne (określające stany i ich przemiany) oraz tzw. przypadki marginalne (niezbyt produktywne w języku współczesnym i poza utartymi formami często zastępowane wyrażeniami z przyimkami i poimkami). Oprócz tych 15 przypadków przymiotnikowych wyróżnia się czasami dalszych 12 przypadków przysłówkowych, które są również w większości nieproduktywne (z drugiej strony ich skostniałe formy występują w języku nagminnie).
Statystycznie wśród wszystkich form deklinacyjnych w tekstach najczęściej pojawiaja się przypadek nominatiivi (mianownik - ponad 30%), a najrzadziej komitatiivi[18][notatka 6].
Przypadek tworzy się dodając końcówkę przypadka do rdzenia wyrazu. Końcówki większości przypadków są takie same dla poszczególnych typów morfologicznych rzeczowników, ale nie jest to reguła absolutna. Końcówki liczby mnogiej są w większości przypadków identyczne z końcówkami liczby pojedynczej, przy czym między rdzeniem i odpowiednim sufiksem pojawia się wrostek -i-, por. np. lp. talossa (w domu) i lm. taloissa (w domach). Także od tej reguły są wyjątki, z których najbardziej widocznym jest mianownik liczby mnogiej, przyjmujący końcówkę -t, talot (domy). Przypadek Końcówki lp. Końcówki lm. Przykład (lp., lm.) Odp. polski Znaczenie, objaśnienia Przypadki gramatyczne Nominatiivi ∅ -t talo, talot yö, yöt liikenne, liikenteet dom, domy noc, noce ruch5), ruchy forma podstawowa występująca w słownikach, często podmiot lub dop. bl. zdania, odp. wołacza (więcej →) Genetiivi -n -(i/j)en1) -(i)den równ. z -(i)tten -ten (bez (i)!) wyj. też -(i)n talon, talojen yön, öiden/öitten liikenteen, l..nteiden (-tten) domu, domów nocy, nocy (lm.) ruchu, ruchów przynależność (czego? czyj?), często dop. bl. zdania, czasami podmiot zdania, wyst. z przy- i poimkami (więcej →) Partitiivi -a|-ä -ta|-tä -tta|-ttä -(i/j)a|-(i/j)ä -(i)ta|-(i)tä taloa, taloja yötä, öitä liikennettä, liikenteitä dompart., domypart. nocpart., nocepart. ruchpart., ruchypart. przyp. cząstkowy, nieoznaczona liczba, nieokreśloność, często podmiot lub dop. bl. w partitiivi, wyst. z przy- i poimkami (więcej →) T-akkusatiivi -t -t minut meidät kenet? mnie nas kogo? tylko zaimki osobowe oraz zaimek pytajny kuka?, dop. bl. (więcej →) Przypadki lokalizacji wewnętrznej Inessiivi -ssa|-ssä -(i)ssa|-(i)ssä talossa, taloissa yössä, öissä liikenteessä, liikenteissä w domu, w domach w nocy, w nocach w ruchu, w ruchach poł. we wnętrzu lub w przestrzeni (gdzie? w czym?), różne znaczenia przenośne (więcej →) Elatiivi -sta|-stä -(i)sta|-(i)stä talosta, taloista yöstä, öistä liikenteestä, liikenteistä z domu, z domów z nocy, z nocy (lm.) z ruchu, z ruchów wyprowadzenie z wnętrza (skąd? do czego? o czym?), różne znaczenia przenośne (więcej →) Illatiivi -Vn2) -hVn -seen -(i)in -(i)hin -(i)siin taloon, taloihin yöhön, öihin liikenteeseen, liikenteisiin do domu, do domów w noc, w noce w ruch, w ruchy wprowadzenie do wnętrza (dokąd? do czego?), różne znaczenia przenośne (więcej →) Przypadki lokalizacji zewnętrznej Adessiivi -lla|-llä -(i)lla|-(i)llä talolla, taloilla yöllä, öillä liikenteellä, liikenteillä na domu, na domach w nocy, w nocach (dosł. na) na ruchu, na ruchach poł. na powierzchni obiektu (gdzie? na czym?) lub w jego pobliżu (przy czym?), również (czym?), różne znaczenia przenośne (więcej →) Ablatiivii -lta|-ltä -(i)lta|-(i)ltä talolta, taloilta yöltä, öiltä liikenteeltä, liikenteiltä z domu, z domów [z dachu] z nocy, z nocy (lm.) z ruchu, z ruchów wyprowadzenie z pow. obiektu (skąd? z czego?) lub z jego pobliża (od czego?), różne znaczenia przenośne (więcej →) Allatiivi -llex -(i)llex talolle, taloille yölle, öille liikenteelle, liikenteille na dom, na domy na noc, na noce na ruch, na ruchy umieszczenie na pow. obiektu (dokąd? na co?) lub w jego pobliżu (do czego?), odp. celownikowi w j. pol. (czemu?), różne znaczenia przenośne (więcej →) Przypadki abstrakcyjne Essiivi -na|-nä -(i)na|-(i)nä talona, taloina yönä, öinä liikenteenä, liikenteinä jako dom, domy jako noc, noce jako ruch, ruchy stan, postać, rola, funkcja (jako co? w jakim charakterze?), różne znaczenia przenośne (więcej →) Translatiivi -ksi -(i)ksi taloksi, taloiksi yöksi, öiksi liikenteeksi, liikenteiksi w dom, domy (zmienić się) w noc, noce (zmienić się) w ruch, ruchy (zm. się) zmiana stanu, postaci, roli, funkcji, różne znaczenia przenośne (więcej →) Przypadki marginalne Abessiivi -tta|-ttä -(i)tta|-(i)ttä talotta, taloitta yöttä, öittä liikenteettä, liikenteittä bez domu, domów bez nocy, nocy (lm.) bez ruchu, ruchów stan polegający na byciu pozbawionym czegoś (bez czego?), różne znaczenia przenośne (więcej →) Instruktiivi -n (rzadko) -(i)n jalan, käsin3) nogą, ręką (dosł. rękoma) sposób (jak? czym?), z reguły w liczbie mnogiej, w użyciu formy tylko dla wybranych wyrażeń (więcej →) Komitatiivi – (nie wyst.) -(i)ne-4) taloineen öineen liikenteineen z (jego) domem/domami z (jego) nocą/nocami z (jego) ruchem/ruchami przyporządkowanie w grupę, związek (z kim? z czym?); zawsze w liczbie mnogiej (więcej →)
1) w końcówkach liczby mnogiej (i) symbolizuje znacznik liczby mnogiej; między samogłoskami przyjmuje formę (j); nie należy ściśle rzecz biorąc do końcówki przypadka 2) podwojenie ostatniej samogłoski + n 3) dla słów talo, yö, liikenne formy w tym przypadku istnieją (taloin, öin, liikentein), ale nie są używane; zamiast tego pokazano formy słów jalka (noga) oraz käsi (ręka) 4) rzeczowniki w komitatiivi wymagają dodania sufiksu dzierżawczego 5) w znaczeniu ruch uliczny Nominatiivi
Nominatiivi (łac. nominativus, pol. mianownik) jest podstawową formą słów z grupy rzeczownika, a także formą, w jakiej wymieniane są one w słowniku[19][20].
W lp. nie stosuje się przy nim żadnej końcówki. W lm. końcówką jest -t, które dodaje się bezpośrednio do rdzenia samogłoskowego (wrostek liczby mnogiej -i- nie występuje).
Najważniejsze funkcje nominatiivi to:
w nominatiivi występuje często podmiot zdania, zwłaszcza tam, gdzie jest on dobrze określony i policzalny, np. mies seisoo kadulla (mężczyzna stoi na ulicy)
w nominatiivi występuje w pewnych sytuacjach dopełnienie bliższe zdania, np. juo kahvi! (wypij kawę!), näin autot kadulla (zobaczyłem samochody na ulicy), więcej patrz zasady doboru formy dopełnienia (→)
pojawia się często w różnego rodzaju okolicznikach, np. seisoin kadulla pyyhe kädessä (stałem/am na ulicy z ręcznikiem w dłoni)
w nominatiivi występują wyrażenia odpowiadające użyciu polskiego wołacza, np. Liettua! Isänmaani! (Litwo! Ojczyzno moja!)
w nominatiivi występują przymiotniki (ew. imiesłowy) w lp., określające właściwości rzeczowników policzalnych w lp., np. auto on nopea (samochód jest szybki), a także przymiotniki (ew. imiesłowy) w lm., określające właściwości rzeczowników w lm., w pewnych określonych przypadkach, m.in. gdy rzeczownik nie posiada liczby pojedynczej, jest nazwą parzystej części ciała, występuje z zaimkiem wskazującym, lub gdy przymiotnik reprezentuje cechę typową (nieodłączną) danego rzeczownika, odpowiednio np. sakset ovat terävät (nożyczki są ostre), jalat olivat pitkät (nogi były długie), nämä kirjat ovat kalliit (te książki są drogie) oraz sitruunat ovat keltaiset (cytryny są żółte [z natury])
występuje w wyrażeniach czasowych (→)
Liczebniki w nominatiivi lp. (z wyjątkiem 1), wymuszają na określanym wyrażeniu przyjęcie formy partitiivi (→) lp.
W stosunku do języka polskiego nominatiivi najbardziej przypomina polski mianownik. Genetiivi
Genetiivi (łac. genetivus, pol. dopełniacz) określa przynależność, odpowiada często na pytania „czego?” oraz „czyj?”[21][22].
W lp. charakteryzuje się końcówką -n, którą dodaje się do rdzenia samogłoskowego.
W lm., w zależności od postaci wyrazu odmienianego, końcówka może przyjmować formę -(i)en, -ten lub zamiennie -(i)tten lub -(i)den, gdzie (i) oznacza wrostek liczby mnogiej. W wypadku gdy znacznik lm. -i- znajduje się pomiędzy dwiema samogłoskami, przyjmuje on postać -j-. Zasady doboru końcówki są złożone, ale upraszczają się znacznie w przypadku gdy jako punkt wyjścia przyjąć postać partitiivi (→) lp. i lm.:
jeżeli partitiivi lm. ma końcówkę -ta|-tä, to genetiivi lm. ma końcówkę -(i)den lub ewentualnie -(i)tten, którą dodaje się do rdzenia liczby mnogiej
jeżeli partitiivi lm. ma końcówkę -a|-ä, to genetiivi lm. ma końcówkę -(i)en, którą dodaje się do rdzenia liczby mnogiej
jeżeli partitiivi lp. ma końcówkę -ta|-tä, to genetiivi lm. ma końcówkę -ten, którą dodaje się do rdzenia spółgłoskowego z pominięciem znacznika liczby mnogiej -i-, np. ihmisten (ludzi)
Powyższe trzy zasady nie zawsze wykluczją się nawzajem. Przykładowo wiele słów ma jednocześnie końcówkę -a|-ä w partitiivi lm. oraz -ta|-tä w partitiivi lp. Dla tych słów obie formy są poprawne, np. ihmisien∼ihmisten (występuje oboczność). Zazwyczaj jedna z tych form jest bardziej rozpowszechniona i zazwyczaj jest to forma -ten.
Pewna grupa wyrazów, dla których partitiivi lm. może przyjąć końcówkę -ta|-tä, może na zasadzie oboczności przyjąć w genetiivi lm. również końcówkę -(i)en. Często rdzeń takiego wyrazu występuje w innej stopie w zależności od tego, która końcówka się do niego dołączy, np. yksikkö (jednostka) → yksikköjen∼yksiköiden (jednostek).
W przypadku pewnych grup rzeczowników w genitiivi lm. funkcjonuje na zasadzie oboczności również końcówka -(i)n[23], przy czym nie zachodzi przed nią ani wymiana stóp ani przemiany samogłoskowe przed i, np. jalkain obok jalkojen (nóg, por. forma instruktiivi jaloin – nogami), poikain obok poikien (chłopców). Najczęściej formy te spotyka się w utartych złożeniach, np. vanhainkoti (dom starców), kansainvälinen (międzynarodowy) czy valtiovarainministeri (minister skarbu [dosł. m. zasobów państwa]) oraz w odniesieniu do niektórych nazw miejscowych w liczbie mnogiej, np. Yhdysvaltain (Stanów Zjednoczonych). W pozostałych wypadkach forma jest archaiczna.
Najważniejsze funkcje genetiivi to:
wyraża relacje przynależności, np. Helmin auto (samochód [należący do] Helmi) czy tämä auto on minun (ten samochód jest mój)
występuje z poimkami, np. sinun vieressäsi (obok ciebie), kylän keskellä, lattian alla (pod podłogą); niektóre poimki występują jednak też z partitiivi (patrz poniżej), zaś niektóre poimki występujące z genetiivi występują z partitiivi jako przyimki
w genetiivi występuje czasami podmiot zdania, w szczególności jest tak:
w zdaniach z czasownikami täytyy oraz pitää (musieć) oraz w podobnych im zdaniach z czasownikiem olla (być) i imiesłowami, np. hänen piti mennä (musiał/powinien iść), hänen oli mentävä (musiał iść)
w zdaniach typu meidän oli hyvä olla (było nam dobrze/dobrze się czuliśmy)
w genetiivi występuje w pewnych sytuacjach dopełnienie bliższe zdania, np. join kahvin (wypiłem kawę), więcej patrz zasady doboru formy dopełnienia (→)
genetiivi występuje też w różnych wyrażeniach z imiesłowami i bezokolicznikami, np. Helmin ostama auto (samochód kupiony przez Helmi), syksyn tullessa (gdy przychodzi jesień), heidän tultuaan (po ich przyjściu)
występuje w wyrażeniach czasowych (→)
W stosunku do języka polskiego genetiivi najbardziej przypomina polski dopełniacz. Pełni jednak zupełnie inne funkcje umowne (np. nie występuje w formie dopełnienia bliższego w zdaniach przeczących, gdzie pojawia się zamiast tego partitiivi). Partitiivi
Partitiivi (łac. partitivus) wyraża cząstkowość, niekompletność, niepoliczalność oraz niedokonaność[24][25]. Przyjmuje końcówki -a|-ä, -ta|-tä oraz w lp. dodatkowo -tta|-ttä.
Formy partitiivi lp. tworzy się w sposób następjący:
jeżeli forma podstawowa kończy się na e, to do formy podstawowej dodaje się końcówkę -tta|-ttä, a w przeciwnym razie
jeżeli rdzeń spółgłoskowy kończy się samogłoską krótką, to do rdzenia spółgłoskowego dodaje się końcówkę -a|-ä
jeżeli rdzeń spółgłoskowy kończy się spółgłoską, samogłoską długą lub dyftongiem, to do rdzenia spółgłoskowego dodaje się końcówkę -ta|-tä
Zgodnie z powyższymi zasadami dla rdzeni kończących się samogłoską krótką występującą po innej samogłosce (albo inaczej dwiema samogłoskami, które nie tworzą samogłoski długiej lub dyftongu), końcówką jest -a|-ä, por. np. herttua (diuk/książę) → herttuaa (diuk/książępart.). Dla niektórych słów występuje oboczność – dotyczy to w szczególności przymiotników kończących się na -ea|eä, np. tarkeä (ważny) → tärkeää~tärkeätä (ważnypart.).
Końcówki partitiivi lm. dodaje się do rdzenia liczby mnogiej po znaczniku liczby mnogiej -i i po zastosowaniu zasad przemian samogłosek:
jeżeli rdzeń samogłoskowy kończy się dwiema samogłoskami (tj. sam. długą lub dyftongiem), to końcówką jest zawsze -ta|-tä, np. maa (ziemia) → maan (ziemi), maita (ziemiepart.)
jeżeli rdzeń samogłoskowy kończy się samogłoską krótką, to:
jeżeli wyraz jest przymiotnikiem lub ma 1 lub 2 sylaby, to końcówką jest -a|-ä, np. kivi (kamień) → kiven (kamienia), kiviä (kamieniepart.)
jeżeli wyraz nie jest przymiotnikiem i ma minimum 3 sylaby, to reguły stają się mniej ścisłe i z reguły występują oboczności, przy czym:
jeżeli znacznik lm. występuje bezpośrednio po spółgłosce, albo jeżeli przedostatnia sylaba kończy się spółgłoską, samogłoską długą lub dyftongiem, to poprawną będzie forma z końcówką -a|-ä (niekoniecznie jedyną poprawną), np. hedelmä (owoc) → hedelmän (owocu), hedelmiä (owocepart.)
w pozostałych wypadkach poprawną będzie forma z końcówką -ta|-tä (niekoniecznie jedyną poprawną), np. kahvila (kawiarnia) → kahvilan (kawiarni), kahviloita (kawiarniepart.)
Jeżeli w tak utworzonej formie znacznik lm. (normalnie -i) wypada pomiędzy dwiema samogłoskami, to przyjmuje on postać -j. Siłą rzeczy zjawisko to występuje wyłącznie w formach z końcówką -a|-ä.
Wiele rzeczowników 3 i więcej sylabowych ma równolegle 2 lub 3 poprawne formy partitiivi lm., np. kysely (ankieta) → kyselyjä∼kyselyitä (ankietypart.), omena (jabłko) → omenia∼omenoita∼omenoja (jabłkapart.). Nie zawsze formy te są jednakowo rozpowszechnione. Ponadto należy pamiętać, że niektóre rdzenie kończące się sylabą z 2 samogłoskami występują w stopie słabej mimo tego, że sylaba jest otwarta. Czasami więc występujące obok siebie formy partitiivi lm. różnią się nie tylko końcówką, ale też i stopą rdzenia, por. np. yksikkö (jednostka) → yksikköjä vs. yksiköitä (jednostkipart.).
Najważniejsze funkcje partitiivi to:
występuje w liczbie pojedynczej po liczebnikach głównych większych od 1, występujących w nominatiivi (→), np. kaksi tyttöä (dwie dziewczynki)
występuje w lp. lub lm. po rzeczownikach określających liczbę, ilość, lub miarę, np. kilo omenoita (kilo jabłek), vähän vettä (trochę wody), pala suklaata (kawałek czekolady)
występuje z wybranymi przyimkami i poimkami, w tym m.in. lähellä (w pobliżu), ilman (bez), ennen (przed [czas]), pitkin (wzdłuż), kohti (w stronę), kohtaan (w stroną) varten (w celu), np. lähellä kylää (blisko wsi), sinua kohtaan (do ciebie [np. uczucie]), tietä pitkin (wzdłuż drogi)
występuje w wyrażeniach określających materiał, z którego coś się składa lub jest zrobione, np. tämä tuoli on puuta (to krzesło jest drewniane), również w znaczeniu przenośnym np. tämä tuoli on roskaa (to krzesło to śmieć); por. elatiivi (→)
w konstrukcjach równoważnikowych z użyciem czasownika przeczącego ei występuje w znaczeniu „brak” lub „nie ma”, np. w Finlandii często spotyka się znaki ei talvikunnossapitoa (zimą nie utrzymuje się w dobrym stanie [nie odśnieża się, itd.]) czy ei läpikulkua (nie ma przejścia)
w partitiivi występuje często podmiot zdania, zwłaszcza tam, gdzie jest on nieokreślony i/lub niepoliczalny, np. kadulla seisoo miehiä (na ulicy stoją [jacyś] mężczyźni), jääkaapissa on olutta (w lodówce jest piwo [bliżej nieokreślona ilość piwa])
w partitiivi występuje często dopełnienie bliższe zdania, zwłaszcza tam gdzie jest ono zaprzeczone lub nieokreślone, niepoliczalne, lub też znaczenie zdania ma być niedokonane, np. en näe sitä tyttöä (nie widzę tej dziewczynki), hän antoi minulle kahvia (dał mi kawy [jakąś ilość]), mies katsoi koiraa (mężczyzna patrzył na psa [być może bardzo konkretnego, zależy od kontekstu]), luen kirjaa (czytam książkę), więcej patrz zasady doboru formy dopełnienia (→)
w partitiivi występują przymiotniki (ew. imiesłowy) w lp., określające właściwości rzeczowników niepoliczalnych, np. kahvi on kuumaa (kawa jest gorąca), a także przymiotniki (ew. imiesłowy) w lm. określające właściwości rzeczowników w lm., wszędzie tam, gdzie niespełnione są kryteria użycia nominatiivi (→), np. omenat ovat puolalaisia (jabłka są polskie).
w partitiivi występują zazwyczaj przymiotniki (ew. imiesłowy) w zdaniach, których podmiotem jest bezokolicznik, zdanie podrzędne, lub gdy podmiot nie istnieje, np. on parasta syödä jotain (najlepiej coś zjeść), on naurettavaa, että ... (to śmieszne, że), Linnanmäellä oli kivaa (w Linnanmäki [parku rozrywki w Helsinkach] było fajnie); od tej reguły ją jednak wyjątki, w których dopuszczalne jest użycie nominatiivi zamiast partitiivi np. (oli) hauska(a) tutstua (miło było poznać).
występuje w lm. w wyrażeniach określających przynależność do grupy o nieokreślonej liczebności, np. hän on niitä pelottomia ihmisiä (on jest z tych nieustraszonych ludzi)
występuje w wyrażeniach czasowych (→)
Partitiivi nie ma odpowiednika w języku polskim, ale jego funkcje umowne często pokrywają się z funkcjami polskiego dopełniacza, a w formie dopełnienia w zdaniu twierdzącym odpowiada często polskiemu biernikowi. T-akkusatiivi
T-akkusatiivi (por. łac. accusativus, pol. biernik) występuje jedynie w lp. dla zaimków osobowych tj. minä (ja), sinä (ty), itd. oraz dla zaimka pytajnego kuka? (kto?).
Końcówką przypadka jest -t (stąd nazwa). Formy odmienione to minut (mnie), sinut (ciebie), hänet (jego/ją), meidät (nas), teidät (was), heidät (ich) oraz kenet? (kogo?).
Jedyną funkcją t-akkusatiivi jest występowanie w dopełnieniu bliższym w przypadku zaimków, których dotyczy. Więcej na ten temat patrz zasady doboru formy dopełnienia (→). Status akkusatiivi jako przypadka
W istniejącej literaturze funkcjonują dwa podejścia do kwestii klasyfikacji morfologicznych form określanych jako „akkusatiivi”.
Nowsze podejście, przyjęte m.in. w normatywnym podręczniku ISK[26][27][28], przyjmuje iż akkusativi jako przypadek jest ograniczony jedynie do t-akkusatiivi czyli form takich jak minut czy kenet?, występujących dla zaledwie 7 wybranych zaimków. Sytuacje gdy w dopełnieniu pojawiają się formy takie jak talo, talon czy talot (dom, domu, domy) uważa się za szczególne zastosowania zwykłych form nominatiivi oraz genetiivi. Podejście to opiera się więc na uwarunkowaniach morfologicznych.
Starsze podejście, wychodzące z uwarunkowań funkcjonalnych, traktowało wszystkie różne od partitiivi formy występujące w dopełnieniu jako przypadek akkusatiivi, mający dwie formy: jedną identyczną z nominatiivi lp. i lm. (tzw. nominatiiviakkusatiivi) i drugą identyczną z genetiivi lp. (tzw. genetiiviakkusatiivi). Do tego podejście to definiowało wyjątek dla wspomnianych 7 zaimków, uzupełniając w ten sposób model o formy t-akkusatiivi[29].
W niniejszym opisie przyjęto trzymać się konwencji przyjętej w normatywnym podręczniku ISK, czyli jako odrębny przypadek uznaje się tylko t-akkusatiivi z jego ograniczonym zastosowaniem. O zasadach doboru formy dopełnienia patrz zasady doboru formy dopełnienia. Inessiivi
Inessiivi (łac. inessivus) wyraża najczęściej umiejscowienie wewnątrz czegoś.
Przyjmuje końcówkę -ssa|-ssä w lp. i lm. Końcówki lp. dołącza się do rdzenia samogłoskowego, a końcówki lm. do rdzenia liczby mnogiej, po znaczniku -i- i zastosowaniu reguł przemian samogłosek. Wyjątki od tej reguły spotyka się wśród zaimków, np. siinä (w tym) od se (to).
Najważniejsze funkcje inessiivi to:
w znaczeniu najbardziej dosłownym wyraża fizyczną lokalizację wewnątrz innego przedmiotu lub obszaru przestrzeni, np. housut ovat kaapissa (spodnie są w szafie), olen olohuoneessa (jestem w salonie), lentokone oli ilmassa (samolot był w powietrzu), laseissa on maitoa (w szklankach jest mleko)
występuje w wyrażeniach określających składniki i cechy obiektów, np. tässä kuvassa on paljon kauneutta (w tym zdjęciu jest wiele piękna), minussa on flunssa (jestem przeziębiony), autossani on vika (mój samochód ma awarię), kaapissa on laatikko (w szafie jest szuflada), pöydässä on kolme jalkaa (stół ma trzy nogi), maidossa on runsaasti rasvaa (w mleku jest wiele tłuszczu)
wyraża bycie pokrytym czymś, a przenośnie również powodowane przez to stany, np. olla tulessa (płonąć), olla veressä (być zakrwawionym), olla jäässä (być zamrożonym lub pokrytym lodem)
występuje w wyrażeniach określających stany w sposób przenośny, np. olla yhdessä kappaleessa (być w jednym kawałku), olla huonossa kunnossa (być w złym stanie), olla paossa (być uciekinierem [dosł. w ucieczce]); również z przymiotnikami, np. olla vinossa (być skrzywionym), olla oikeassa (mieć rację)
występuje w wyrażeniach określających stany polegające na posiadaniu czegoś lub byciu wyposażonym w coś, np. olla pallossa (być w posiadaniu piłki), pitää ruuassa (dbać by [komuś] nie brakło jedzenia)
występuje w wyrażeniach określających stany polegające na byciu blisko czegoś, np. istua pöydässä (siedzieć przy stole), olla laiturissa (być przy molo [o łodzi]), pysyä vastustajassa kiinni (sport. trzymać się blisko przy przeciwniku), przenośnie olla jaloissa (plątać się pod nogami), czasami w przypadkach w których użycie adessiivi mogłoby się wydawać bardziej logiczne, np. sinulla on sukat jalassa ja pippo päässä (masz skarpetki na nogach [dosł. w nodze] i czapkę na głowie [dosł. w głowie]), czy maata maassa (leżeć na ziemi [dosł. w ziemi])
występuje w wielu dalszych idiomatycznych określeniach stanów, często w lm., np. olla ihmeissaan (być zadziwionym), olla aikeissa (mieć zamiar), olla pökerryksissä (być półprzytomnym), olla unohduksissa (być zapomnianym), czasami skostniałych w takich sposób iż nie istnieje forma podstawowa np. olla puuduksissa (być zdrętwiałym) - nie istnieje słowo *puudus; Por. też adessiivi (→)
występuje w wyrażeniach czasowych (→)
W języku polskim odpowiednikiem inessiivi użytego dosłownie jest najczęściej przyimek „w” z miejscownikiem. Elatiivi
Elatiivi (łac. elativus) wyraża najczęściej wyprowadzenie lub wyjście z wewnątrz czegoś.
Przyjmuje końcówkę -sta|-stä w lp. i lm. Końcówki lp. dołącza się do rdzenia samogłoskowego, a końcówki lm. do rdzenia liczby mnogiej, po znaczniku -i- i zastosowaniu reguł przemian samogłosek. Wyjątki od tej reguły spotyka się wśród zaimków, np. siitä (z tego/o tym) od se (to).
Jako ogólną zasadę można przyjąć, iż większość zastosowań inessiivi (→) występuje też w przypadku elatiivi. Znaczenie ulega przy tym zmianie ze statycznego „wewnątrz” na dynamiczne „z wewnątrz”. Od tej reguły są wyjątki, a z drugiej strony elatiivi pełni też wiele innych funkcji nie mających odpowiednika wśród zastosowań inessiivi. Funkcje, w których elatiivi stanowi dynamiczny analog inessiivi, obrazują następujące przykłady: talosta tuli ulos kolme miestä (z domu wyszło trzech mężczyzn), juo maito laseista! (wypij mleko ze szklanek!), pöydästä on irrotettu jalka (od stołu wyłamano/odkręcono/itd. nogę), nousin pöydästä (wstałem od stołu), riisu sukat jalasta! (zdejmij skarpetki z nóg!), maidosta saa runsaasti ravintoaineita (mleko jest źródłem wielu składników odżywczych), itd.
Dodatkowo elatiivi pełni m.in. następujące funkcje:
w elatiivi występują tematy rozmów, rozmyślań, opinii oraz wszelkiego rodzaju treści pisanych, np. puhuimme lomastamme (mówiliśmy o naszych wakacjach), älä sano minusta mitään! (nie mów nic o mnie!), mitä hänestä ajattelet/luulet? (co o nim myślisz?), kirjoitan jutun sammakoista (piszę artykuł o żabach)
w elatiivi występuje autor opinii bądź przekonania w wyrażeniach typu: Helmin mielestä (według Helmi/zdaniem Helmi), hänen mielestään (jego zdaniem); także strótowo minusta/sinusta/hänestä (moim/twoich/jego/jej zdaniem)
w elatiivi lm. występuje nazwa zbioru, z którego dana część pochodzi, np. kaksi naisista (dwie spośród kobiet), moni meistä (wielu z nas); także w lp. w sensie składników np. kaksi pyörää autostani (dwa koła z mojego samochodu)
występuje (wraz z illatiivi) w wyrażaniach „od-do”, np. aamusta iltaan (od rana do wieczora), maanantaista perjantaihin (od poniedziałku do piątku) czy kahdeksasta neljään (od ósmej do czwartej [zauw. licz. główne]); podobnie w wyrażeniach dotyczących odległości przestrzennych i abstrakcyjnych, np. lämpötila kolmesta viiteen asteeseen (temperatura od trzech do pięciu stopni); także w znaczeniu przenośnym np. isästä poikaan (z ojca na syna)
w elatiivi występują nazwy materiałów, z których coś zostało wykonane (zbudowne, wyrzeźbione, itp.), np. tämä tuoli on tehty puusta (to krzesło jest/zostało zrobione z drewna); por. partitiivi (→)
występuje w określeniach przyczyn, dla których coś się dzieje, np. kirkkua pelosta (krzyczeć ze strachu), itkeä kivusta (płakać z bólu), hyppiä onnesta (podskakiwać ze szczęścia); również ogólnie np. siitä syystä (z tego powodu) - w szczególności występuje w związkach z formami słowa kiitos (dziękuję), wskazując na powód podziękowania, np. kiitos avusta (dziękuję za pomoc)
występuje w wyrażeniach określających punkt wyjściowy przemiany, np. hänestä tulee lääkäri (zostanie lekarzem/będzie z niego lekarz), tästä tulee vielä hankaluuksia (z tego będą jeszcze kłopoty)
występuje w wyrażeniach określających drogę, np. mene sisään ikkunasta! (wejdź przez okno!)
występuje w wyrażeniach, tj. puku oli ahdas hartioista (garnitur był ciasny w ramionach)
występuje w wyrażeniach czasowych (→)
W języku polskim odpowiednikiem elatiivi jest najczęściej przyimek „z” z dopełniaczem oraz przyimek „o” z miejscownikiem. Illatiivi
Illatiivi (łac. illativus) wyraża najczęściej wprowadzenie lub wejście do wewnątrz czegoś.
Zasady doboru końcówki illatiivi są stosunkowo złożone:
w liczbie pojedynczej końcówki dodaje się do rdzenia samogłoskowego, przy tym jeżeli rdzeń ten:
kończy się jedną samogłoską, to końcówką jest powtórzenie ostatniej samogłoski oraz n, co zazwyczaj zapisuje się jako -Vn, np. talo (dom) → taloon (do domu), jalka (noga) → jalkaan (do nogi)
jest jednosylabowy i kończy się samogłoską długą lub dyftongiem (czyli in. dwiema samogłoskami), to końcówką jest h, powtórzenie ostatniej samogłoski oraz n, co zazwyczaj zapisuje się jako -hVn, np. pää (głowa) → päähän (do głowy), työ (praca) → työhön (do pracy); tej formy końcówki używa się również dla niektórych zaimków (→), por. mihin? (dokąd?), tähän ([do] tu) itd.
jest wielosylabowy i kończy się samogłoską długą lub dyftongiem, to końcówką jest -seen, np. perhe (rodzina) → rdzeń perhee- → perheeseen (do rodziny), taivas (niebo) → rdzeń taivaa- → taivaaseen (do nieba), Porvoo (miasto w poł. Finlandii) → Porvooseen (do Porvoo)
w liczbie mnogiej końcówki dodaje się do rdzenia liczby mnogiej, po dodaniu znacznika liczby mnogiej -i- i po zastosowaniu odpowiednich przemian samogłoskowych, przy czym jeżeli tak spreparowany rdzeń:
kończy się jedną samogłoską, czyli występującym po spółgłosce znacznikiem -i-, to końcówką jest -in (czyli również de facto -Vn), np. ihminen (człowiek) → rdzeń i końcówka lm. ihmisi- → ihmisiin (w ludzi), kivi (kamień) → rdzeń i końcówka lm. kivi- → kiviin (w kamienie)
kończy się dyftongiem (dwiema samogłoskami), czyli występującym po samogłosce znacznikiem -i-, to końcówką jest -hin (czyli również de facto -hVn), np. kaupunki (miasto) → rdzeń i końcówka lm. kaupunkei- → kaupunkeihin (do miast [w miasta]), työ (praca) → rdzeń i końcówka lm. töi- → töihin (do prac [w prace])
dodatkowo, dla wyrazów, które w lp. przyjmowały końcówkę -seen, dopuszczalna (i często bardziej rozpowszechniona) jest w lm. końcówka -siin (obok -hin), np. perhe (rodzina) → perheisiin (do rodzin, obok perheihin), taivas → taivaisiin (do nieb, obok taivaihin)
Jako ogólną zasadę można przyjąć, iż illatiivi jest przeciwieństwem elatiivi (→) i dynamicznym wariantem inessiivi (→) o znaczeniu „do wewnątrz”. Od tej reguły są wyjątki, a z drugiej strony illatiivi pełni też wiele innych funkcji nie mających odpowiednika wśród zastosowań inessiivi czy elatiivi. Funkcje, w których illatiivi stanowi dynamiczny analog inessiivi i przeciwieństwo elatiivii, obrazują następujące przykłady: taloon meni kolme miestä (do domu poszło/weszło trzech mężczyzn), kaada maito laseihin! (nalej mleko do szklanek!), tähän pöytään on kiinnitetty jalka (do tego stołu ktoś przymocował nogę), hän istui pöytään (usiadł do stołu), pue/pane sukat jalkaan! (załóż skarpetki na nogi!), itd.
Dodatkowo illatiivi pełni m.in. następujące funkcje:
występuje (wraz z elatiivi) w wyrażeniach od-do, np. aamusta iltaan (od rana do wieczora), więcej patrz opis elatiivi (→)
występuje w wyrażeniach czasowych (→)
W języku polskim odpowiednikiem illatiivi jest najczęściej przyimek „do” z dopełniaczem. Adessiivi
Adessiivi (łac. adessivus) wyraża najczęściej umiejscowienie na powierzchni czegoś, umiejscowienie w kontakcie/bliskości/związku z czymś lub umiejscowienie u kogoś/u czegoś.
Przyjmuje końcówkę -lla|-llä w lp. i lm. Końcówki lp. dołącza się do rdzenia samogłoskowego, a końcówki lm. do rdzenia liczby mnogiej, po znaczniku -i- i zastosowaniu reguł przemian samogłosek.
Najważniejsze funkcje adessiivi to:
w znaczeniu najbardziej dosłownym wyraża fizyczną lokalizację na powierzchni innego przedmiotu, np. lattialla on leluja (na podładze są zabawki), ruoka on lautasella (jedzenie [to konkretne] jest na talerzu), maalaukset ovat seinillä (obrazy są/wiszą na ścianach); ważne jest tu jednak iż takie użycie adessiivi wymaga istnienia jakiejś powierzchni, która jest przewidziana do umieszczania na niej czegoś. Przykładowo zdanie *kirja on televisiolla (~książka leży na telewizorze) jest raczej pokraczne ze względu na to iż telewizor nie jest ściśle rzecz biorąc półką – poprawnie należałoby powiedzieć kirja on television päällä
wyraża lokalizację w kontakcie/bliskości/związku z innym przedmiotem, np. hänen vyöllään oli pistooli (przy jego pasie był pistolet [przypięty]), mies seisoi ikkunalla (mężczyzna stał przy oknie); granica pomiędzy zastosowaniem adessiivi a zastosowaniem inessiivi (→) jest w tym wypadku dość płynna
wyraża lokalizację "u kogoś" (w domu, w pracy, itd.), np. meillä (u nas), Simolla (u Simo)
w adessiivi występują często nazwy miejsc w których ktoś lub coś się znajduje, wtedy gdy mamy do czynienia przykładowo z instytucją lub miejscem pełniącym funkcję istotną dla sytuacji, np. olen toimistolla (jestem w biurze), olen paikalla (jestem na miejscu/obecny) - por. olemme paikassa, missä onnettomuus tapahtui (jesteśmy w miejscu gdzie wydarzył się wypadek); rozgraniczenia pomiędzy użyciem adessiivi a użyciem inessiivi (→) są tu różnorakie - przykładowo dla instytucji takich jak koulu (szkoła) forma koulussa (w szkole) odnosi się bardziej do szkoły w funkcji instytucji edukacyjnej, podczas gdy forma koululla (w szkole) odnosić się będzie bardziej do budynków i terenu szkoły w kontekstach niezwiązanych ściśle z edukacją, np. koululla on tapahtunut vesivuoto (w szkole miał miejsce wyciek wody)
w adessiivi występują nazwy środków transportu, w których podmiot się znajduje lub służących mu do przemieszczenia się gdzieś, np. menään Helsinkiin junalla! (pojedźmy do Helsinek pociągiem!), olen bussilla (jadę autobusem); por. olen bussissa (dosł.: jestem fizycznie wewnątrz autobusu [np. w celu wykonania naprawy])
w adessiivi występują nazwy właścicieli w zdaniach wyrażających relacje posiadania, np. minulla on kirja (mam książkę [dosł. na mnie/przy mnie jest książka]), Helmillä ei ole kirjaa (Helmi nie ma książki), meillä on aikaa (mamy czas), hänellä on monta lemmikkiä; warto podkreślić, że czasownik olla występuje w tych zwrotach wyłącznie w lp., czyli w formie on, niezależnie od liczby posiadanych przedmiotów
w adessiivi występują nazwy narzędzi służących do wykonania czynności (również narzędzi abstrakcyjnych), a w przypadku imiesłowów również sposoby wykonania czynności, np.: hän löi vasaralla (uderzył młotkiem), kuivaan sen pyyhkeellä (wytrę to ręcznikiem), hän etsi minua katseellaan (szukał/a mnie wzrokiem), tällä tavalla ei onnistu (tym sposobem [to] się nie uda) tulin kävelemällä (przyszedłem piechotą [„chodzeniem”, idąc, spacerkiem])
w adessiivi występują pewne określenia sposobu wykonania czynności, np. tee se kunnolla! (zrób to porządnie!)
adessiivi używa się pewnych wyrażeniach określających stany, typu olla lomalla (być na wakacjach), olla kävelyllä (być na przechadzce); podobnie jak w przypadku inessiivi (→) część wyrażeń jest skostniała, np. olla rakenteilla (być w trakcie budowy), również bez formy podstawowej jak np. w olla hereillä (nie spać) - słowo *here nie istnieje; rozgraniczenie pomiędzy użyciem adessiivi a użyciem inessiivi jest tu znów płynne
występuje w wyrażeniach czasowych (→)
W języku polskim odpowiednikiem adessiivi użytego dosłownie jest najczęściej przyimek „na” z miejscownikiem. Ablatiivi
Ablatiivi (łac. ablativus) wyraża zdjęcie z powierzchni czegoś lub wyprowadzenie ze stanu kontaktu/bliskości/związku z czymś. Odpowiada również na pytania „od kogo?”
Przyjmuje końcówkę -lta|-ltä w lp. i lm. Końcówki lp. dołącza się do rdzenia samogłoskowego, a końcówki lm. do rdzenia liczby mnogiej, po znaczniku -i- i zastosowaniu reguł przemian samogłosek.
Jako ogólną zasadę można przyjąć, iż większość zastosowań adesiivi (→) występuje też w przypadku ablatiivi. Znaczenie ulega jednak jednocześnie zmianie ze statycznego „na powierzchni” na dynamiczne „z powierzchni”. Od tej reguły są wyjątki, a z drugiej strony ablatiivi pełni też wiele innych funkcji nie mających odpowiednika wśród zastosowań adessiivi. Funkcje, w których ablatiivi stanowi dynamiczny analog adesiivi, obrazują następujące przykłady: kerää leluja lattialta! (pozbieraj zabawki z podłogi!), syökää ensin ruoka omalta lautaseltanne! (zjedzcie najpierw jedzenie z własnych talerzy! [dosł. lp.]), maalaus otettin pois seinältä (obraz zdjęto ze ściany), hän irrotti pistoolin vyöltään (odpiął pistolet od pasa), Helmi palasi kävelyltä (Helmi wróciła z przechadzki), itd.
Dodatkowo ablatiivi pełni m.in. następujące funkcje:
odpowiada na pytanie „od kogo?”, ew. „kogo?”, np. sain sen äidiltäni (dostałem to od mojej mamy), se on lahja isältä (to prezent od taty), również kuulin sen äidiltä (słyszałem to od mamy), również kysy häneltä! (zapytaj się go!)
występuje w konstrukcjach przenośnych w znaczeniu „od czego?”, np. sankarimme pelasti neidon lohikäärmeeltä (nasz bohater ocalił pannę od smoka)
występuje w konstrukcjach typu jäikö sinulta jotain? (zapomniałeś [zabrać] czegoś?), czy Helmiltä katkesi sormi (Helmi złamała sobie palec)
występuje w wyrażeniach, tj. mies oli ulkonäöltään komea (mężczyzna był przystojny z wyglądu), kirja oli aika erikoinen pituudeltaan (książka była dość wyjątkowa pod względem swojej długości)
występuje w wyrażeniach określających ilości towaru przypadających na daną cenę, np. maito maksaa kaksi euroa tölkiltä (mleko kosztuje 2 euro za karton)
występuje w wyrażeniach tj. maistua hyvältä (dobrze smakować), więcej patrz związki rządu (→)
występuje w wyrażeniach czasowych (→)
W języku polskim odpowiednikiem ablatiivi jest najczęściej przyimek „z” z dopełniaczem, także „od” z dopełniaczem. Allatiivi
Allatiivi (łac. allativus) wyraża położenie na powierzchni czegoś lub wprowadzenie do stanu kontaktu/bliskości/związku z czymś. Odpowiada również na pytania „komu?” czy „dla kogo?”.
Przyjmuje końcówkę -llex w lp. i lm. Końcówki lp. dołącza się do rdzenia samogłoskowego, a końcówki lm. do rdzenia liczby mnogiej, po znaczniku -i- i zastosowaniu reguł przemian samogłosek.
Jako ogólną zasadę można przyjąć, iż allatiivi jest przeciwieństwem ablatiivi (→) i dynamicznym wariantem adessiivi (→) o znaczeniu „na powierzchnię czegoś”. Od tej reguły są wyjątki, a z drugiej strony allatiivi pełni też wiele innych funkcji nie mających odpowiednika wśród zastosowań adessiivi czy ablatiivi. Funkcje, w których allatiivi stanowi przeciwieństwo ablatiivi i dynamiczny analog adesiivi, obrazują następujące przykłady: älä heitä leluja lattialle! (nie rzucaj zabawek na podłogę!), laitan ruuan ensin teidän lautasillenne (nałożę jedzenie najpierw na wasze talerze), pikku kissa hyppäsi ikkunalle (malutki kotek wskoczył na okno [w dom. na parapet]), hän meni lomalle (pojechał na wakacje), itd.
Dodatkowo allatiivi pełni m.in. następujące funkcje:
odpowiada na pytanie „komu?”, np. annoin sen äidille (dałem to mamie), kerroin siitä äidille (powiedziałem o tym mamie), również tämä maistuu minulle (to mi smakuje)
odpowiada na pytanie „dla kogo?”, np. se on lahja isälle (to prezent dla taty)
występuje w wyrażeniach tj. maistua hyvälle (dobrze smakować), więcej patrz związki rządu (→)
W języku polskim odpowiednikiem allatiivi jest najczęściej albo przyimek „na” z biernikiem albo celownik. Essiivi
Essiivi (łac. essivus) wyraża stan lub rolę, w jakiej coś występuje.
Przyjmuje końcówkę -na|-nä w lp. i lm. Końcówki lp. dołącza się zazwyczaj do rdzenia samogłoskowego, a końcówki lm. do rdzenia liczby mnogiej, po znaczniku -i- i zastosowaniu reguł przemian samogłosek.
Niektóre pojedyncze słowa posiadają dodatkowe, nieregularne formy essiivi lp., charakteryzujące się zakończeniem -nna|-nnä. Do grupy tej należą np. słowa vuosi (rok) → vuonna („roku” [np. w tym/tego]), obok vuotena czy huomen (rano [poetycko]) → huomenna (jutro [dosł. rano]) obok huomenena. W tych wypadkach formy nieregularne występują zdecydowanie częściej niż regularne.
Najważniejsze funkcje essiivi to:
wyraża role pełnione przez daną rzecz lub osobę, np. olen täällä opettajana (jestem tu nauczycielem [pracuję jako nauczyciel]), Helmi on koulussa vain oppilaana (Helmi jest tylko uczniem w szkole); również w sensie określenia okoliczności, jaką pełnienie danej funkcji stanowi, np. pomona minun pitää tietää kaikesta, mitä tässä firmassa tapahtuu (jako szef muszę wiedzieć o wszystkim, co w tej firmie się dzieje)
wyraża stany, w jakich coś się przejściowo znajduje, np. hän meni töihin sairaana (poszedł do pracy chory), talo on myytävänä (dom jest na sprzedaż); także jeden z możliwych stanów, kiedy ma on zostać wyróżniony, np. kosto maistuu parhaalta kylmänä (zemsta smakuje najlepiej na zimno)
występuje w wyrażeniach czasowych (→)
W języku polskim odpowiednikiem essiivi jest najczęściej przyimek „jako” z mianownikiem lub narzędnik (czym coś/ktoś jest). Translatiivi
Translatiivi (łac. translativus) wyraża stan do jakiego coś przechodzi lub rolę jaką coś uzyskuje.
Przyjmuje końcówkę -ksi w lp. i lm. Końcówki lp. dołącza się do rdzenia samogłoskowego, a końcówki lm. do rdzenia liczby mnogiej, po znaczniku -i- i zastosowaniu reguł przemian samogłosek. W połączeniu z sufiksami dzierżawczymi końcówka przyjmuje postać -kse.
Najważniejsze funkcje translatiivi to:
wyraża role przyjmowane przez daną rzecz lub osobę, lub takie, do których ona aspiruje, np. opiskelen täällä lääkäriksi (uczę się tu na lekarza), Helmi valittiin kuukauden työntekijäksi (Helmi wybrano pracownikiem miesiąca), hän käytti nyrkkiään vasaraksi (używał pięści jako młotka), tuletko vaimokseni? (czy zostaniesz moją żoną?)
wyraża stany, jakie coś przejściowo przyjmuje, np. hän tuli sairaaksi (zachorował), Helmi vei marjat torille myytäväksi (Helmi zabrała jagody na rynek na sprzedaż), sää vaihtui kauniimmaksi (pogoda się poprawiła [dosł. zmieniła w ładniejszą])
w translatiivi występują wyniki czynności w sensie „czym to się skończyło”, np. tämä tilanne menee paitsioksi (sport. ta sytuacja kończy się spalonym), pallo meni kopiksi (od koppi (chwyt), w żargonie pesäpallo o piłce, która została złapana w powietrzu); w języku bardziej potocznym również np. menoksi! (w drogę, ruszamy)
w translatiivi występują rzeczy, za które ktoś (często mylnie) uważa coś lub kogoś, np. ai tuo on kissa? minä luulin sitä oravaksi... (ach to jest kot? a ja myslałem, że wiewiórka...), hän luuli minua suomalaiseksi (myślał, że jestem Finem)
w translatiivi występują miana i przezwiska nadawane rzeczom lub osobom, np. älä kutsu minua idiootiksi! (nie nazywaj mnie idiotą!), tämä sanotaan hänen pahimmaksi virheeksi (nazywa się to jego największym błędem)
występuje w wyrażeniach czasowych (→)
W języku polskim odpowiednikiem translatiivi jest najczęściej przyimek „w” z biernikiem (w co/kogo coś/ktoś się zmienia). Abessiivi
Abessiivi (łac. abessivus) wyraża stan polegający na byciu pozbawionym czegoś. W zdaniu formy abessiivi występują w tej samej roli co przysłówki.
Przyjmuje końcówkę -tta|-ttä w lp. i lm. Końcówki lp. dołącza się do rdzenia samogłoskowego, a końcówki lm. do rdzenia liczby mnogiej, po znaczniku -i- i zastosowaniu reguł przemian samogłosek.
Użycie abessiivi w przypadku rzeczowników jest w zasadzie ograniczone do pewnej liczby utartych słów i wyrażeń, np. luvatta (bez pozwolenia), kengittä (boso [dosł. bez butów]), vaikeuksitta (bez trudności), muitta mutkitta (bez zbędnych komplikacji [dosł. bez innych zakrętów]), pitemmittä puheitta (bez dłuższych przemów), syyttä (bez powodu), syyttä suotta (bez dania racji). Formy tworzone ad hoc dla pozostałych rzeczowników, np. omenoitta (bez jabłek) są nienaturalne i są raczej zastępowane konstrukcjami z użyciem przysłówka ilman (bez) i przypadka partitiivi, np. ilman omenoita.
W abessivi występują natomiast często i produktywnie formy odczasownikowe pochodzące od 3. bezokolicznika, tj. np. hän lähti odottamatta minua (poszedł nie czekając na mnie). Część takich form jest również utarta, np. epäilemättä (bez wątpienia), äkkiarvaamatta (niespodziewanie), lukuun ottamatta (nie licząc), riippumatta siitä(, että) (niezależnie od tego[, że]), siitä huolimatta (mimo tego).
Abessiivi występuje często w przysłowiach, np. joka kuritta kasvaa, se kunniatta kuolee (kto bez dyscypliny wyrasta, ten w chwale nie umiera [dosł. umiera bez chwały, uznania, zaszczytu]).
Wśród przysłówków pochodnych występują stosunkowo często używane, skostniałe formy podobne do abessiivi, charakteryzujące się końcówką -tix, np. alati (nieustannie, od zawsze [dosł. bez początku]), huoleti (beztrosko), alasti (nago) czy ääneti (bezgłośnie).
W języku polskim odpowiednikiem abessiivi są wyrażenia tworzone przy pomocy „bez”, a także zaprzeczone formy imiesłowów przysłówkowych. Instruktiivi
Instruktiivi (łac. instructivus) wyraża sposób wykonania czynności, często poprzez wskazanie rzeczy, która do jej wykonania posłużyła. W zdaniu formy instruktiivi występują w tej samej roli co przysłówki.
Jego końcówką w lp. i lm. jest -n. Końcówki lp. dołącza się do rdzenia samogłoskowego, a końcówki lm. do rdzenia liczby mnogiej, po znaczniku -i- i zastosowaniu reguł przemian samogłosek. W lp. formy mają postać identyczną z genetiivi, ale z drugiej strony rzadko w tej liczbie występują. Najczęściej pojawia się w lm., gdzie jego postać już różni się od genetiivi (który w lm. ma inne końcówki, pomijając pewne oboczności).
Użycie instruktiivi w zasadzie ograniczone jest do pewnej liczby utartych wyrażeń, np. jalan (nogą, piechotą [zauw. lp.]), omin korvin (na własne uszy), omin silmin (na własne oczy), kynsin hampain (kłami i pazurami [np. trzymać się]), kaksin käsin (obiema rękoma), paljain silmin (gołym okiem), täysin sydämin (z całego serca), ilomielin (z radością), monin paikoin (w wielu miejscach), näillä tienoin (w tych stronach), aikaisin (o czasie), mitä pikimmin (co prędzej), yksin (samotnie), suurin piirtein (z grubsza [w skrócie]), ystävällisin terveisin (serdecznie pozdrawiam [w listach przed podpisem]). Istotny jest nacisk kładziony na określenie sposobu – do określania służącego do wykonania czynności narzędzia często bardziej naturalne jest użycie adessiivi (→).
W języku polskim odpowiednikiem instruktiivi jest często narzędnik, w pozostałych wypadkach różnorakie inne wyrażenia. Komitatiivi
Komitatiivi (łac. comitativus) wyraża grupowanie wyrażeń, które łączy jakiś intymny związek lub relacja przynależności[30].
Występuje wyłącznie w liczbie mnogiej, do tego dla rzeczowników wymaga dodania sufiksu dzierżawczego. Jego końcówką jest -ne, z tym że ze względu na powyższe ograniczenia często podaje się ją jako -ine-. Końcówkę dołącza się do rdzenia liczby mnogiej po zastosowaniu reguł przemian samogłosek.
Znaczenie komitatiivi najczęściej jest podobne do znaczenia wyrażeń z użyciem przysłówków kanssa czy kera (razem z) - jednak jego użycie bardziej podkreśla ujęcie składników w jedną całość. Może wyrażać posiadane cechy, np. Matti kaikkine ongelmineen ja puutteineen (Matti z tymi jego wszystkimi problemami i niedostatkami), ujęcie w grupę, np. sinä sisaruksinesi peritte tämän talon (ty wraz z [twoim] rodzeństwem odziedziczycie ten dom), lub też relację posiadania, np. ilmestyin laukkuineni äidin oven taakse (zjawiłem się razem z [moimi] walizkami pod drzwiami mamy). Przypadek jest produktywny, a przy tym często występuje w różnych utartych wyrażeniach, tj. np. äiti lapsineen (matka z [jej] dzieckiem/dziećmi) czy tasavallan presidentti puolisoineen (prezydent republiki ze [swoją] małżonką/[swoim] małżonkiem)[notatka 7]. Jest stosunkowo rozpowszechniony w języku marketingowym, często pojawia w różnego rodzaju folderach i ulotkach zachwalających to czy owo, np. Manamansalo hienoine kultaisine hiekkarantoineen odottaa sinua! (Manamansalo [wyspa na jeziorze Oulujärvi] z jej wspaniałymi złotymi piaszczystymi plażami oczekuje na Ciebie!). Pomimo różnorodnych zastosowań i produktywności, statystycznie występuje w tekstach najrzadziej ze wszystkich przypadków.
W języku polskim odpowiednikiem komitatiivi jest użycie przyimka „z” z narzędnikiem, w szczególności w formie „z jego/ich”. Wyrażenia czasowe
Wyróżniająca się grupą zastosowań słów z grupy rzeczownika są wyrażenia czasowe. Różnych przypadków używa się do wyrażania różnych relacji czasowych, okresów trwania, itp.
Nominatiivi (→), genetiivi (→) oraz partitiivi (→) występują w wyrażeniach określających czas, przez jaki coś trwało lub [jeszcze] nie trwało. Zasady doboru przypadka są analogiczne do zasad doboru formy dopełnienia (→). W zdaniu przeczącym występuje partitiivi, np. en ole ollut täällä kahta viikkoa (nie byłem tu [jeszcze całe] dwa tygodnie), zaś w twierdzeniu czasami genetiivi, np. olen ollut täällä vuoden (byłem tu przez rok), a czasami nominatiivi, np. w stronie biernej siellä oleskeltiin ainakin viikko (ktoś tam przebywał przynajmniej przez tydzień).
Inessiivi (→) występuje w wyrażeniach określających czas, w jakim czynność została dokonana, np. hän juoksi sata metriä kymmenessä sekunnissa (przebiegł 100m w dziesięć sekund).
Elatiivi (→) występuje w wyrażeniach określających moment lub okres od którego coś zachodzi lub nie zachodzi, albo też będzie lub nie będzie zachodziło, np. olen ollut täällä viime talvesta (asti/saakka) (byłem/jestem/siedzę tu od zeszłej zimy) - asti/saakka można opcjonalnie dodać jako podreślenie, ensi kesästä lähtien en ole enää täällä (od przyszłego lata już mnie tu nie będzie).
Illatiivi (→) występuje w wyrażeniach określających długość czasu, przez jaki coś nie zachodziło, np. en ole käynyt täällä vuoteen (nie byłem tu przez rok/od roku).
Adessiivi (→) oraz essiivi (→) występują w wyrażeniach określających przedziały czasu (np. sekunda, miesiąc, zima), w których obrębie coś zachodzi:
dla okresów z grupy: hetki (chwila), tunti (godzina), viikko (tydzień), kausi (okres) oraz vuosisata (stulecie), używany jest zawsze adessiivi, np. viime viikolla olin Ruotsissa (w zeszłym tygodniu byłem w Szwecji [kiedyś, jakiś czas, niekoniecznie cały tydzień]), tällä hetkellä täällä ei ole ketään (w tej chwili nie ma tu nikogo)
dla pozostałych okresów adessiivi używany jest tylko w tych przypadkach, w których nazwa okresu pozbawiona jest jakiegokolwiek dodatkowego określnika typu „przyszły”, „ubiegły”, „ten”, „tamten” itp., np. talvella sataa lunta (w zimie pada śnieg), yöllä on pimeää (w nocy/nocą jest ciemno)
w przypadku gdy określnik występuje, używany jest essiivi, np. ensi keväänä menen lomalle (przyszłą wiosną pojadę na wakacje), hän kävi luonamme viime talvena (odwiedził nas zeszłej zimy), eräänä päivänä näin hänet kadulla (pewnego dnia widziałem ją na ulicy)
w essiivi występują też daty, nazwy dni tygodnia oraz świąt w znaczeniu „w danym dniu” lub „w dniu danego święta”, np. Jouluna olemme mummolassa (w Boże Narodzenie jesteśmy/będziemy u babci/u rodziców), perjantaina en mene töihin (w piątek nie idę do pracy), helmikuun kolmantena päivänä (3 lutego)
Ablatiivi (→) występuje w wyrażeniach określających z jakiego czasu coś pochodzi, np. tämä pommi on sota-ajalta (ta bomba jest z czasów wojny, również dopuszczalne ajoilta oraz ajasta), lub od kiedy się zaczyna kokous alkaa kahdeksalta (zebranie zaczyna się o ósmej).
Translatiivi (→) występuje w wyrażeniach określających „na kiedy” lub „na jak długo” coś jest zaplanowane lub pożądane, np. menemme Jouluksi mummolaan (jedziemy do babci/do rodziców na Boże Narodzenie), etsin työpaikkaa kesäksi (szukam pracy na lato), tulisitko tänne hetkeksi? (czy mógłbyś tu na chwilę przyjść?). Przypadki przysłówkowe
Oprócz opisanych powyżej „zwykłych” przypadków tradycyjne podejście do gramatyki fińskiej wprowadzało 12 przypadków przysłówkowych (fin. adverbisijat)[31]. Końcówki charakteryzujące te struktury w większości nie są produktywne, a nowe słowa powstają głównie w miarę pojawiania się nowych pojęć. Przykładowo po wynalezieniu telefonu (fin. puhelin) pojawiło się słowo puhelimitse (przez telefon), zaś wraz z upowszechnieniem się Internetu słowo netitse (przez sieć). W zależności od znaczenia danego przypadka szansa na takie rozszerzenie kanonu może być mniejsza lub większa z powodów pragmatycznych. Nowe formy pojawiają się też czasami na zasadzie neologizmów, tam gdzie pożądane jest użycie formy niekonwencjonalnej, uzyskanie efektu humorystycznego itp. Pomimo ograniczonej produktywności, na formy tego typu napotykamy w języku fińskim bardzo często za sprawą niewielkiej liczby bardzo często pojawiających się form, które z kolei w większości pochodzą od zaimków.
Status przedmiotowych struktur jako „przypadków” nie jest powszechnie zaakceptowany. W szczególności normatywny podręcznik ISK całkowicie rezygnuje z używania tego terminu. Zamiast tego klasyfikuje część tych form jako słowa pochodne (razem z dziesiątkami innych słów pochodnych, tworzonych przy pomocy końcówek słowotwórczych), a resztę traktuje jako (zleksykalizowane) przysłówki. W tym opisie przyjęto tę samą zasadę, w związku z czym dokładniejszy opis tych struktur znajduje się w rozdziale dotyczącym wyrazów pochodnych.
Ponieważ w istniejącej literaturze (w większości wydanej przed opublikowaniem ISK) można taki termin spotkać, to poniżej wymienione zostały tradycyjnie wymieniane przypadki przysłówkowe, aby umożliwić odniesienie starej nomenklatury do nowej klasyfikacji: Przypadek Końcówki Opis Przykłady Przypadki zupełnie nieproduktywne Superessiivi (łac. superessivus) -alla|-ällä Określa położenie czegoś w jakimś miejscu. Zalicza się do niego zaledwie kilka form. täällä (tutaj), tuolla (tam), siellä (tam), muualla (gdzie indziej), yhtäällä (w pierwszym miejscu/kierunku), toisaalla (w drugim miejscu/kierunku), moniaalla (w wielu miejscach), kaikkialla (wszędzie), alhaalla/ylhäällä (na dole/na górze) Delatiivi (łac. delativus) -alta|-ältä Określa wyprowadzenie z położenia w danym miejscu, odpowiada na pytanie „skąd?”. Jest spokrewniony z superessiivi i podobnie jak on dotyczy kilku form. täältä (stąd), tuolta (stamtąd), sieltä (stamtąd), muualta (z innego miejsca) itd. jak w superessiivi Sublatiivi (łac. sublativus) -alle|-älle -nnex Określa wprowadzenie do danego położenia, odpowiada na pytanie „dokąd?”. Jest spokrewniony z superessiivi i podobnie jak on dotyczy kilku form. tänne ([do] tutaj), tuonne ([do] tam), sinne ([do] tam), muualle ([do] gdziej indziej) itd. jak w superessiivi; dodatkowo minne? (dokąd?), jonne (dokąd [to]), jonnekin (dokądś) Temporaali (łac. temporalis) -lloin|-llöin Określa położenie w czasie, odpowiada na pytanie „kiedy?”. Zalicza się do niego zaledwie kilka form. tällöin (wtedy), tuolloin (wtedy), silloin (wtedy), muulloin (kiedy indziej), milloin? (kiedy?), jolloin (kiedy [to]), jolloinkin (kiedyś) Kausatiivi (łac. causativus) -ten Określa przyczynę, powód lub sposób, odpowiada na pytanie „czemu?”, „jakim sposobem?”. täten (w ten sposób/niniejszym), siten (w ten/tamten sposób), kuten (jak), muuten (poza tym/inaczej), miten? (jak?/czemu?/w jaki sposób?), joten (tak [to]/więc), jotenkin (jakoś) Przypadki o ograniczonej produktywności Latiivi (łac. lativus) -s Określa ruch do danego miejsca (w odróżnieniu od sublatiivi nacisk położony jest na ruch, a nie na punkt docelowy). Niektóre formy nie posiadają końcówki. siis (więc); od rdzeni przysłówkowych, m.in.: ulos (na zewnątrz), alas (w dół), taas (ponownie); od szczątkowych stopni wyższych rdzeni przysłówkowych, np.: edemmas (bardziej w przód); od szczątkowych stopni wyższych rzeczowników, np. rannemmas (bardziej w kierunku brzegu), sivummas (bardziej w bok), syksymmäs (później na jesień [np. przesunąć termin spotkania]); przykładami form bez końcówki są formy taa (w tył, za coś) czy luo (do czegoś) Prolatiivi (łac. prolativus) -(i)tsex Określa ruch poprzez dane miejsce lub otoczenie, a pośrednio sposób poruszania się. Niektóre pojedyncze formy nie posiadają końcówki. ohitse (obok), meritse (przez morze/morzem/drogą morską), puhelimitse (przez telefon/telefonicznie), kirjeitse (listownie), jäitse (po lodzie); przykładami form bez końcówki są formy ohi∼ohitse, ali∼alitse Multiplikatiivi (łac. multiplicativus) -stix Jest najbardziej produktywnym przypadkiem przysłówkowym[32]. Sens formy odmienionej zależy od tego do jakiej części mowy należy słowo. Odmianie podlegają liczebniki, wszystkie przymiotniki i część imiesłowów (w wyniku czego powstają przysłówki), zaimki określające ilość, tj. np. moni oraz pewne rzeczowniki, przy czym jest to już ograniczone do utartych wyrażeń formy od liczebników np. kolmesti (trzykrotnie); od przymiotników np. nopeasti (szybko); od zaimków np, monesti (wiele razy); od rzeczowników np. pirusti (diabelnie) czy leikisti (żartobliwie)[33] Temporaalinen distributiivi (łac. distributivus-temporalis) -(i)sin Określa występowanie czegoś zawsze w określonym czasie lub okresie. öisin (nocami), maanantaisin (w poniedziałki), päivisin (codziennie), kesäisin (latem [w sensie w każde lato]) Distributivi (łac. distributivus) -(i)ttain|-(i)ttäin Określa występowanie czegoś w ilościach mierzonych jakąś miarą. päivittäin (przybl. całymi dniami), kasoittain (na kopy, kupami) Situatiivi (łac. situativus) -(i)kkain|-(i)kkäin Określa wzajemne położenie przedmiotów, najczęściej według jakiejś symetrii. vierekkäin (bok w bok), kasvokkain (twarzą w twarz) Oppositiivi (łac. opositivus) -tusten|-tysten Również określa wzajemne położenie przedmiotów, według ISK formy te są równoznaczne z formami situatiivi. kasvotusten (twarzą w twarz) czy selätysten (plecami do siebie)
Wszystkie formy w tak określonych przypadkach przysłówkowych funkcjonują w języku jak przysłówki (tzn. odpowiadają na różne warianty pytania „jak?”). Bardzo ważną łączącą je cechą jest prawie zupełny brak możliwości połączenia tak odmienionego słowa z dodatkowym określnikiem. Co za tym idzie nie występuje też kongruencja. Tak więc o ile istnieje forma puhelimitse (przez telefon) i może istnieć punainen puhelin (czerwony telefon), to nie istnieją formy *punainen puhelimitse ani tym bardziej *punaisitse puhelimitse (w zamierzonym sensie: „przez czerwony telefon”). Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest połączenie niektórych wyrażeń z określnikiem w genetiivi, np. Matti Lehtisen silmälaseitse (przez okulary Mattiego Lehtinena), co jest jednak konstrukcją niekonwencjonalną i metaforyczną (w tym wypadku jest to aluzja do światopoglądu Mattiego L.)[34]. Sufiksy dzierżawcze
W przeciwieństwie do języków indoeuropejskich, w tym również języka polskiego, relacje posiadania nie są wyrażane wyłącznie przez przymiotniki bądź zaimki (mój, twój itp.), ale również przez odpowiednie sufiksy mające wartość dzierżawczą (wyrażające relację posiadania), np. kirja to „książka” natomiast kirjani to „moja książka”, kirjasi to „twoja książka” itd.[35][36]
Do rzeczownika opatrzonego sufiksem dzierżawczym może dojść forma genetiivi zaimka osobowego, np. minun kirjani (moja książka). W przypadku 1. i 2. osoby jest to opcjonalne, w przypadku 3. osoby zazwyczaj wymagane, chyba że zdanie ma podmiot tożsamy z „właścicielem” wyrazu określanego, a kontekst zdania nie dopuszcza możliwości błędnej interpretacji sensu. Dopuszczalna jest więc konstrukcja tyttö palasi kotiinsa (dziewczynka wróciła do swojego domu), ale już nie *talonsa paloi, musi być hänen talonsa paloi (jego dom się palił). Osoba Sufiks Przykłady Polski 1. lp. -ni (minun) taloni, (minun) talossani mój dom, w moim domu 2. lp. -si (sinun) talosi, (sinun) talossasi twój dom, w twoim domu 3. lp. -nsax|-nsäx, -Vn[ps 1] hänen talonsa, hänen talossaan jego dom, w jego domu 1. lm. -mme (meidän) talomme, (meidän) talossamme nasz dom, w naszym domu 2. lm. -nne (teidän) talonne, (teidän) talossanne wasz dom, w waszym domu 3. lm. -nsax|-nsäx, -Vn[ps 1] heidän talonsa, heidän talossaan ich dom, w ich domu
podwojenie samogłoski poprzedzającej + n. Ten wariant występuje z tymi przypadkami, które mają końcówkę (różną od ∅) i dla których rdzeń z dodaną końcówką kończy się samogłoską krótką lub dyftongiem, np. w inessiivi hänen talossaan (w jego/jej domu); wymóg istnienia końcówki sprowadza się de facto do tego, że w nominatiivi lp. występuje wyłącznie wariant -nsax|-nsäx, chociaż rdzeń wyrazu kończy się samogłoską.
Sufiks dzierżawczy dołącza się zawsze po końcówce przypadka, o ile ta występuje. Dla przypadków nie posiadających końcówki (gdy końcówką jest ∅) sufiksy dzierżawcze dołącza się do rdzenia infleksyjnego (samogłoskowego), np. talo (dom) → taloni (mój dom), ajatus (myśl/pomysł) → ajatukseni (moja myśl/mój pomysł), itd.
Dołączenie sufiksu dzierżawczego powoduje ujednolicenie form nominatiivi lp., genetiivi lp. oraz nominatiivi lm. Przykładowo formy talo, talon i talot po dodaniu sufiksu dzierżawczego -ni ujednolicają się wszystkie do taloni. Dodatkowo, jako że sufiksy dzierżawcze nigdy nie powodują wymiany spółgłosek w rdzeniu, dla rzeczowników, w których może ona zachodzić, formy z sufiksem dzierżawczym dla tych ujednoliconych przypadków występują w stopie mocnej nawet wtedy gdy ta sama forma bez sufiksu dzierżawczego wystąpiłaby w stopie słabej, np. lapsi näki äidin (dziecko zobaczyło mamę), ale läpsi näki äitinsa (dziecko zobaczyło swoją mamę).
Sufiksy dzierżawcze występują również z przysłówkami w roli poimków, kiedy słowo określane jest zaimkiem osobowym w genetiivi, np. (minun) lähelläni (blisko mnie), (minun) edessäni (przede mną), (sinun) kanssasi (z tobą) itd.
Oprócz tego sufiksy dzierżawcze mogą wskazywać podmiot w równoważnikach zdania, np. (minun) tultuani (po moim przyjściu), (sinun) haluamattasi (bez twojej chęci) itd. Przymiotniki
Przymiotniki (fin. adjektiivit) fińskie mogą być samodzielnymi słowami lub powstawać z innych części mowy w wyniku dodania końcówki słowotwórczej[37]. Odmianie takiej podlegają na przykład przysłówki, por. hiljaa (cicho) → hiljainen (cichy), jak również rzeczowniki np. koira (pies) → koiramainen (przypominający psa/„psowaty”).
Poza nieliczną grupą przymiotników nieodmiennych (patrz niżej), przymiotniki podlegają odmianie przez przypadki oraz stopniowaniu w stopniu wyższym i najwyższym. Formy w stopniach wyższym i najwyższym są również odmienne przez przypadki.
W zdaniu przydawka przymiotnikowa stoi zazwyczaj przed wyrazem określanym (wyjątki mogą występować utworach lirycznych) i ma uwspólnioną formę gramatyczną (liczbę i przypadek) z resztą wyrażenia (występuje kongruencja, podobnie jak w języku polskim)[38], np. punainen kukka (czerwony kwiat) → punaisessa kukassa (w czerwonym kwiecie), pitkä mies (wysoki mężczyzna) → pitkälle miehelle (wysokiemu mężczyźnie). Przymiotnik występujący z rzeczownikiem nie przyjmuje nigdy sufiksu dzierżawczego, np. punainen kukkani (mój czerwony kwiat) → punaisessa kukassani (w moim czerwonym kwiecie). W szczególności dotyczy to również przypadka komitatiivi, por. punaisine kukkinesi (z [tymi] twoimi czerwonymi kwiatami). Przymiotnik może jednak przyjąć sufiks dzierżawczy gdy występuje w roli wiodącego słowa w wyrażeniu, z przydawką w dopełniaczu, np. Helmi on minun pituiseni (Helmi jest mojego wzrostu)[39]
Przymiotnik w funkcji orzecznika nie różni się zasadniczo od przymiotnika w funkcji przydawki, por. tämä on punainen kukka (to jest czerwony kwiat) oraz tämä kukka on punainen (ten kwiat jest czerwony). Występują jednak takie pary przymiotników (często jeden z nich jest pochodnym), z których jeden występuje raczej („chętniej”) w funkcji orzecznika, a drugi raczej w funkcji przydawki, por. np. tämä on rikkinäinen auto (to jest zepsuty samochód) vs. tämä auto on rikki (ten samochód jest zepsuty). Stopniowanie przymiotnika
Stopień wyższy przymiotnika (fin. komparatiivi) tworzy się za pomocą końcówki -mpi, którą dodaje się do rdzenia samogłoskowego (→) przymiotnika, np. iso (duży) → isompi (większy)[40][41]. W przypadku rdzeni samogłoskowych dwu- i więcej sylabowych, kończących się krótkim -a|-ä występującym po spółgłosce, końcowe -a|-ä ulega zamianie na e, np. selvä (jasny [zrozumiały]) → selvempi (jaśniejszy). W rdzeniach podatnych na prostą wymianę stóp końcówka -mpi wymusza na rdzeniu przejście do stopy słabej, tarkka (dokładny) → tarkempi (dokładniejszy).
Rdzeń samogłoskowy stopnia wyższego przymiotnika powstaje przez wymianę końcówki -mpi na -mpa|-mpä. Podlega on wymianie stóp mp → mm gdy końcówka wywołuje wymianę stóp, np. tarkempi (dokładniejszy) → tarkemman (dokładniejszego). Odrębny rdzeń spółgłoskowy nie występuje, a formy partitiivi lp. mają zawsze końcówkę -a|-ä, np. tarkempi (dokładniejszy) → tarkempaa (dokładniejszypart.). Rdzeń liczby mnogiej powstaje przez wymianę końcówki -mpi na -mp (usunięcie końcowego i), np. tarkempi (dokładniejszy) → tarkemmissa (w dokładniejszych).
Stopień najwyższy przymiotnika (fin. superlatiivi) tworzy się za pomocą końcówki -in, którą dodaje się do rdzenia samogłoskowego przymiotnika, po zastosowaniu do niego reguł przemian samogłosek przed i (→) np. iso (duży) → isoin (największy), kova (twardy) → kovin (najtwardszy)[40][42]. W rdzeniach podatnych na prostą wymianę stóp również końcówka -in wymusza na rdzeniu przejście do stopy słabej, tarkka (dokładny) → tarkin (najdokładniejszy).
Rdzeń samogłoskowy stopnia najwyższego przymiotnika powstaje przez wymianę końcówki -in na -impa|-impä. Podlega on wymianie stóp mp → mm gdy końcówka wywołuje wymianę stóp, np. tarkin (najdokładniejszy) → tarkimman (najdokładniejszego). Rdzeń spółgłoskowy jest identyczny z formą podstawową, a formy partitiivi lp. mają zawsze końcówkę -ta|-tä, np. tarkin (najdokładniejszy) → tarkinta (najdokładniejszypart.). Rdzeń liczby mnogiej powstaje przez wymianę końcówki -in na -imp, np. tarkin (najdokładniejszy) → tarkimmissa (w najdokładniejszych).
Następujące trzy przymiotniki stopniują się nieregularnie:
hyvä (dobry) → parempi (lepszy) → paras∼parhain (najlepszy); stopień wyższy parempi odmienia się regularnie, natomiast stopień najwyższy bardzo nieregularnie. Forma pochodna od paras pojawiają się jedynie w partitiivi: parasta. Pozostałe formy uzyskuje się przez odmianę formy parhain, która z kolei przyjmuje dwa różne zestawy rdzeni na zasadzie oboczności. Zestaw pierwszy to parhaa- (r. samogł.), parhain- (r. spółgł.) bez odrębnego r. lm., zestaw drugi to parhaimma- (r. samogł.), bez odrębnego r. spółgł. (partitiivi lp. nie występuje) i parhaimm- (r. lm.). W konsekwencji możliwe formy to paras∼parhain (nom.) → parhaan∼parhaimman (gen.), parasta∼parhainta (part.), parhaassa∼parhaimmassa (ine.), parhaissa∼parhaimmissa (ine. lm.), parhaina∼parhaimpina (ess. lm.) itd.; w przeciwieństwie do formy podstawowej, formy stopnia wyższego i najwyższego zawierają samogłoski tylne (a).
pitkä (długi) → pitempi∼pidempi (dłuższy) → pisin (najdłuższy); formy stopni wyższego i najwyższego odmieniają się regularnie
lyhyt (krótki) → lyhempi (krótszy) → lyhin (najdłuższy); formy stopni wyższego i najwyższego odmieniają się regularnie
Przymiotniki nieodmienne
Następujące wyrazy, klasyfikowane jako przymiotniki, są bezwzględnie nieodmienne: aika1) (dość), aimo (przybl. porządny/słuszny), ensi (następny/przyszły), eri (inny), kelpo1) (przybl. porządny/słuszny), koko1) (cały), pikku (malutki), tosi1) (naprawdę) oraz viime (ostatni/ubiegły); w języku mniej oficjalnym występują również: eka (pierwszy), toka (drugi) oraz vika1) (ostatni)[43][44].
Z uwagi na brak możliwości odmiany, wyrazy te nigdy nie uzgadniają swojej formy z resztą wyrażenia w którym występują. Za faktem tym nie stoi żadna ogólna reguła.
Przykłady: pikku kissa (malutki kot[ek]), näin pikku kissan (zobaczyłem malutkiego kotka), pikku kissalla oli musta turkki (malutki kotek miał czarne futerko), koko maailma (cały świat), koko maailmassa (w całym świecie), koko maailmasta tuli pikku kissoja (z całego świata przyszły [ew. przysłano] malutkie kotki), puhuimme koko maailmasta (rozmawialiśmy o całym świecie), ensi/viime kesänä olen/olin Lapissa (w przyszłe/zeszłe lato będę/byłem w Laponii), yövyimme tosi hyvässä hotellissa (nocowaliśmy w naprawdę dobrym hotelu), itd.
Ponadto pewne przymiotniki nie podlegają stopniowaniu z przyczyn logicznych, np. dla ainoa∼ainut (jedyny) nie istnieje forma *ainoampi (podobnie jak w języku polskim nie istnieje *„jedyńszy”).
1) występuje też taki sam wyraz odmienny, np. koko (rozmiar) → koot (rozmiary)[10] itd. Zaimki
W języku fińskim występują zaimki (fin. pronominit) osobowe, wskazujące, pytające (pytajne), zaimek zwrotny, zaimek wzajemny, a także zaimki względne i nieokreślone[45]. Większość zaimków jest odmienna i odmienia się jak rzeczowniki, choć nierzadko nieregularnie (np. forma przypadka inessiivi od zaimka se to siinä). Dla kilku zaimków końcówki deklinacyjne dołączają się do rdzenia dwukrotnie, raz w środku i raz na końcu, np. joku (ktoś) → jollekulle (komuś), dla innych końcówkę dołącza się w środku rdzenia, np. jokin (coś) → joksikin (w coś [zmienić się]). W przypadku niektórych zaimków w miarę odmiany przez przypadki zmianie ulega też rdzeń, co może pociągać za sobą zmianę dominującej grupy samogłosek z przednich na tylne lub odwrotnie, np. kuka? (kto?), ale keneltä? (od kogo?), minä (ja), ale minulta (ode mnie).
W odróżnieniu od języka polskiego, w języku fińskim nie istnieją zaimki dzierżawcze. Zamiast nich używa się zawsze form innych zaimków (zazwyczaj osobowych, wskazujących, względnych, lub pytających) w genetiivi (dopełniaczu). Ponieważ zaimek taki jest już odmieniony, to siłą rzeczy jego form nie uzgadnia się z formą rzeczownika w pozostałych przypadkach, por. polskie „mój dom” / „w moim domu” i fińskie minun taloni / minun talossani (w j. fińskim forma nie ulega zmianie). Zaimki osobowe
Zaimki osobowe (fin. persoonapronominit) w języku fińskim, to: Osoba Fiński Polski Odmiana[pp 1] 1. lp. minä ja minä, minun, minut, minua, minussa, minusta, minuun, minulla, minulta, minullex, minuna, minuksi, minutta 2. lp. sinä ty sinä, sinun, sinut, sinua, sinussa, sinusta, sinuun, sinulla, sinulta, sinullex, sinuna, sinuksi, sinutta 3. lp. hän on, ona (o osobie) hän, hänen, hänet, häntä, hänessä, hänestä, häneen, hänellä, häneltä, hänellex, hänenä, häneksi, hänettä 1. lm. me my me, meidän, meidät, meitä, meissä, meistä, meihin, meillä, meiltä, meillex, meinä, meiksi, meittä 2. lm. te wy te, teidän, teidät, teitä, teissä, teistä, teihin, teillä, teiltä, teillex, teinä, teiksi, teittä 3. lm. he oni, one (o osobach) he, heidän, heidät, heitä, heissä, heistä, heihin, heillä, heiltä, heillex, heinä, heiksi, heittä
kolejno: nominatiivi, genetiivi, akkustatiivi, partitiivi, allatiivi, elatiivi, illatiivi, adessiivi, ablatiivi, allatiivi, essiivi, translatiivi, abessiivi.
Zaimki osobowe przyjmują w przypadku akkusatiivi specyficzną końcówkę -t (minut, sinut itd.).
Zaimki osobowe odnoszą się wyłącznie do osób. Dla obiektów nieożywionych oraz ożywionych nieosobowych stosuje się zaimki wskazujące (→).
Zaimek osobowy w 3 os. lp. nie rozróżnia między formą męską a żeńską – obie wyraża się przez hän. Forma grzecznościowa
Formą grzecznościową (odpowiednikiem form „pan”, „pani” oraz „państwo” w języku polskim) jest druga osoba liczby mnogiej te (bezpośrednio do drugiej osoby również w formie Te). Użycie drugiej osoby liczby mnogiej w roli formy grzecznościowej jest jednak ograniczone do zaimka osobowego i czasownika, por. olkaa hyvä! (proszę [dosł. bądźcie dobry]) grzecznościowo do pojedynczego rozmówcy i olkaa hyvät (proszę [dosł. bądźcie dobrzy]) do grupy rozmówców. W szczególności dotyczy to też form imiesłowów w czasach złożonych, por. np. oletteko nähnyt? (czy pan widział?) vs. oletteko nähneet? (czy państwo widzieli/czy widzieliście)[46]. Bezpośredni odpowiednik polskiej formy grzecznościowej, tj. tytuł rouva (pani) lub herra (pan) z 3. os. lp., np. onko rouva nähnyt ... (czy pani widziała ...) jest również poprawny i zrozumiały, z tym że już raczej archaiczny i trącący tonem nadmiernej służalczości. W oficjalnych sytuacjach przyjęte jest natomiast odnoszenie się do innych osób w 3. os. lp. tylko przy użyciu nazwiska (bez tytułu rouva/herra), np. Lehtinen sanoi, että ... ([Pan] Lehtinen powiedział, że ...).
Pod względem obyczajowym, zwracanie się w formie grzecznościowej (fin. teititellä – być na wy) jest w Finlandii o wiele mniej rozpowszechnione niż w Polsce, Niemczech czy Francji. Pomiędzy ludźmi młodymi a także w nieosobistych przypadkowych rozmowach, w których osoby kontaktują się w ramach wykonywanych ról (np. klient⇔sprzedawca w sklepie) zdecydowanie dominuje forma bezpośrednia (fin. sinutella – być na ty). Jednak rozmowa między tymi samymi dwiema osobami (znowu, np. przy kasie) może przejść na formę grzecznościową kiedy tylko zaczyna wykraczać poza temat dokonywanych zakupów, lub kiedy jej ton zaczyna być negatywnie nacechowany emocjonalnie. Co do zasady: gdy nie jest się pewnym, należy używać form grzecznościowych. Częstym sposobem uniknięcia wyboru właściwego trybu zwracania się do danej osoby jest, podobnie jak w języku polskim, zupełne pominięcie zaimka, np. miten voin autaa? (w czym mogę [panu/pani/tobie] pomóc?). Zaimki osobowe lp. w lm.
Zaimkom osobowym lp. takim jak minä (ja), sinä (ty), itd. odpowiadają zaimki osobowe lm. me (my) czy te (wy). Jednakże zaimki osobowe lp. jako takie odmieniają się niezależnie od tego również w liczbie mnogiej, np. monet on minät (wiele jest [moich] "ja" [osobowości])), czy też pääse sinuiksi kuoleman kanssa! (przejdź na "ty" ze śmiercią! [w znazczeniu "oswój się"]). Formy te występują rzadko i tylko w pewnych specyficznych znaczeniach - nie zastępują nigdy zaimków osobowych lm. Zaimki wskazujące
Zaimki wskazujące (fin. demonstratiivipronominit) występujące w j. fińskim są następujące: Liczba Fiński Polski Odmiana lp. tämä ten, ta to tämä, tämän, tätä, tässä, tästä, tähän, tällä, tältä, tällex, tänä, täksi tuo tamten, tamta, tamto tuo, tuon, tuota, tuossa, tuosta, tuohon, tuolla, tuolta, tuollex, tuona, tuoksi se ten, ta, to (pot. on, ona, ono) se, sen, sitä, siinä, siitä, siihen, sillä, siltä, sillex, sinä, siksi lm. nämä ci, te nämä, näiden, näita, näissä, näistä, näihin, näillä, näiltä, näillex, näinä, näiksi, näin, näine nuo tamci, tamte nuo, noiden, noita, noissa, noista, noihin, noilla, noilta, noillex, noina, noiksi, noin, noine ne ci, te (pot. oni, one) ne, niiden, niitä, niissä, niistä, niihin, niillä, niiltä, niillex, niinä, niiksi, niin, niine
Zaimki wskazujące mogą występować albo samodzielnie (np. jako podmiot lub dopełnienie zdania) albo też w funkcji przydawki.
W funkcji przydawki zaimek wskazujący może dotyczyć zarówno osób, ożywionych obiektów nieosobowych (np. zwierząt) jak i przedmiotów nieożywionych, np. tämä mies (ten mężczyzna), tuo näinen (tamta kobieta), se koira (ten pies), tuo kirja (tamta książka). W odniesieniu do osób zaimek wskazujący jest (w funkcji przydawki) określeniem zupełnie neutralnym i kulturalnym.
W funkcji podmiotu lub dopełnienia w odniesieniu do osób używany jest zazwyczaj zaimek osobowy. Od tej reguły są jednak wyjątki.
Po pierwsze, użycie zaimków wskazujących w zdaniach orzekających (tj. „to jest”) jest częste i neutralne, np. tämä on Matti Lehtinen (to jest Matti Lehtinen); por. też tässä on poniżej.
Po drugie, zaimków wskazujących tämä/nämä używa się w odniesieniu do osób tam, gdzie w zdaniu złożonym zachodzi potrzeba rozróżnienia pomiędzy dwiema możliwymi interpretacjami sensu. Jest to subtelny mechanizm, posiadający swój odpowiednik również w języku polskim. Użycie w zdaniu podrzędnym zaimka wskazującego (zamiast osobowego), zmienia sens tego zdania w ten sposób, iż zamiast dotyczyć podmiotu zdania nadrzędnego, dotyczy ono dopełnienia zdania nadrzędnego, por. np. Pinja yritti ottaa yhteyttä Helmiin, muttei tuntenut tämän puhelinnumeroa (Pinja usiłowała skontaktować się z Helmi, ale nie znała jej numeru telefonu) vs. Pinja yritti ottaa yhteyttä Helmiin, muttei tuntenut hänen puhelinnumeroaan (Pinja usiłowała skontaktować się z Helmi, ale nie znała swojego numeru telefonu); również np. Pinja yritti ottaa yhteyttä Helmiin, mutta tämä ei ollut kotona (Pinja usiłowała skontaktować się z Helmi, ale tej nie było w domu), Pinja yritti ottaa yhteyttä Helmiin, mutta kukaan ei pystynyt löytämään tätä (Pinja usiłowała skontaktować się z Helmi, ale tej nikt nie mógł znaleźć).
Po trzecie, w języku potocznym używa się nagminnie zaimków wskazujących se oraz ne również w odniesieniu do osób, co ma również charakter zupełnie neutralny (nieobraźliwy) i nie ma odpowiednika w języku polskim.
Natomiast użycie w podmiocie lub dopełnieniu zaimka wskazującego tuo/nuo w odniesieniu do osoby, choć również poprawne gramatycznie, ma już charakter zdecydowanie obraźliwy (niezależnie od tego, czy jest to język oficjalny czy potoczny), np. tuo sanoi, että ... („tamto [coś]” powiedziało, że ...). Oczywiście wypowiedź taka może być do przyjęcia jako wypowiedź żartobliwa, ironiczna czy pieszczotliwa, o ile okoliczności są po temu stosowne.
W przypadku ożywionych obiektów nieosobowych (np. zwierząt) oraz przedmiotów nieożywionych, w funkcjach podmiotu i dopełnienia używa się zawsze zaimków wskazujących.
Klasyfikacja fińskich zaimków wskazujących zawiera 3 klasy relacji względem autora wypowiedzi (tämä/nämä, tuo/nuo oraz se/ne) i nie daje się łatwo przełożyć na klasyfikację polską składającą się z dwóch klas (ten/ta/to/ci/te oraz tamten/tamta/tamto/tamci/tamte):
tämä/nämä używa się przede wszystkim, gdy:
przedmiot wypowiedzi pozostaje w ręku autora wypowiedzi lub w jego bezpośrednim zasięgu i jest przez niego wskazywany, np. tämä kirja (ta książka) o książce trzymanej w ręce i pokazywanej rozmówcy, lub też wskazywanej np. palcem z bardzo małej odległości
autor wypowiedzi uczestniczy w czynności stanowiącej przedmiot wypowiedzi, np. tämä on hauskaa! (to jest fajne!) gdy mówa jest o przejażdżce kolejką górską, w której a.w. sam siedzi
w większości przypadków gdy przedmiot wypowiedzi jest abstrakcyjny, np. tämä ajatus (ten pomysł/ta myśl), aczkolwiek inne zaimki też występują
tuo/nuo używa się przede wszystkim, gdy:
przedmiot wypowiedzi pozostaje w zasięgu wzroku autora wypowiedzi i jest przez niego wskazywany, np. tuo rakennus (tamten budynek), o budynku widocznym w oddali
autor wypowiedzi obserwuje z pewnej odległości czynność stanowiącą przedmiot wypowiedzi, podczas gdy wykonują ją inni, np. tuo on hauskaa! (to/tamto jest fajne!) wskazując na widoczną w oddali kolejkę górską i bawiących się na niej ludzi
ironicznie w znaczeniu podobnym do polskiego „toto” w sytuacjach, kiedy w tonie neutralnym uzasadnione by było użycie innego zaimka, np. mikä tuo on olevinaan?! (co to niby ma być, to coś?!) pokazując komuś jakiś trzymany w ręku przedmiot
se/ne używa się przede wszystkim, gdy:
przedmiot wypowiedzi pozostaje w danym momencie jedynie w sferze wyobraźni lub pamięci, np. se rakennus Kuopiossa ... (ten budynek w Kuopio), podczas gdy a.w. znajduje się zupełnie gdzie indziej
przedmiot wypowiedzi pozostaje w ręku adresata wypowiedzi lub w jakiś inny sposób w ramach jego „strefy wpływów” (np. w jego kieszeni, na jego głowie itd.), niezależnie od relacji względem autora wypowiedzi, np. se on hyvä kirja (o książce trzymanej przez rozmówcę)
autor wypowiedzi komentuje jakieś czynności, które miały miejsce zupełnie gdzie lub kiedy indziej, niezależnie od tego czy w nich uczestniczył czy nie, np. se oli hauskaa! (o czymś co miało miejsce 3 tygodnie temu)
W przypadku narracji w 3. os. zaimki dobiera się zazwyczaj zgodnie z relacją przedmiotu względem podmiotu wypowiedzi, chyba że kontekst wymaga wskazania relacji względem jeszcze innych osób.
Form inessiivi zaimków wskazujących liczby pojedynczej, tj. tässä, tuossa oraz siinä używa się w znaczeniu „oto”, stosownie do opisanych powyżej klas relacji autora wypowiedzi względem przedmiotu, np. tässä tasarahaa (oto równa kwota [podając należność sprzedawcy]), siinä kaikki (to wszystko/to tyle/ot i wszystko). W formie grzecznościowej używa się tych form również do osób, np. tässä on herra Lehtinen (oto pan Lehtinen), aczkolwiek forma tämä on ... też nie jest w tym kontekście wykluczona.
Zaimki wskazujące w zasadzie nie występują w przypadkach marginalnych, z wyjątkiem form instruktiivi lm., tj. näin, noin oraz niin (wszystkie w znaczeniu „tak” w różnej relacji względem autora wypowiedzi) oraz szczątkowych form komitatiivi, tj. näine, noine oraz niine, np. w utartym wyrażeniu niine hyvineen używanym w przybliżonym znaczeniu „z tymi słowami”, np. hän meni niine hyvineen ovesta ulos (z tymi słowami [nie mówiąc/robiąc nic więcej] wyszedł za drzwi)[47].
Od zaimków wskazujących pochodzą istotne i często spotykane przysłówki. Oddają one dokładnie te same relacje autora wypowiedzi względem jej przedmiotu, co formy podstawowe i występują w logicznych grupach, tj. tännex, tuonnex, sinnex odpowiadające znaczeniu „do danego miejsca” odpowiednio w relacji oddawanej przez tämä, tuo, se. Liczba Forma podstawowa Ważne przysłówki/przymiotniki pochodne lp. tämä täällä[dpa 1] (tutaj), täältä (stąd), tännex ([do] tutaj), tällöin (wtedy[dpa 2]), täten (tak, tym sposobem, niniejszym), tällainen∼tämmöinen (taki) tuo tuollä (tam), tuolta (stamąd), tuonnex ([do] tam), tuolloin (wtedy[dpa 2]), tuollainen∼tuommoinen (taki) se siellä (tam), sieltä (stamąd), sinnex ([do] tam), silloin (wtedy[dpa 2]), siten (tak, tym sposobem), siis (więc), sellainen∼semmoinen (taki) lm. nämä – nuo – ne –
form tych nie należy mylić z formami w przypadkach przymiotnikowych np. por. tällä (na tym) oraz täällä (tutaj), por. też meidän pitäisi istua kivellä; tällä emme kuitenkaan saa istua (powinniśmy siedzieć na kamieniu; na tym [kamieniu] jednakże siedzieć nam nie wolno) vs. meidän pitäisi istua kivellä; täällä emme kuitenkaan saa istua (powinniśmy siedzieć na kamieniu; tutaj jednakże siedzieć nam nie wolno [w ogóle]).
wszystkie trzy formy tłumaczą się na „wtedy”; w języku fińskim formę dobiera się zgodnie z zamierzoną relacją względem autora wypowiedzi, na normalnych zasadach; uwaga: tällöin nie znaczy *„teraz” (por. nyt).
Zaimki pytające
Zaimki pytające (fin. interrogatiivipronominit) to kuka? (kto?), mikä? (co? lub który?), kumpi? (który spośród dwóch?), miten? (jak?), kuinka? (jak?), milloin? (kiedy?), koska? (kiedy?), miksi? (dlaczego?), millainen? (jaki?) oraz minkälainen? (jakiego rodzaju?). Formy takie jak missä? (gdzie?) czy mista? (skąd?) są formami odmienionymi zaimka mikä?[48][49].
Zaimek kuka? służy do zadawania pytań o osoby ludzkie. Posiada nieregularny rdzeń samogłoskowy kene-, ma nieregularne formy partitiivi lp. ketä?, nominatiivi lm. ketkä, a w przypadku t-akkusatiivi przyjmuje specyficzną końcówkę -t tworząc formę kenet?. Występuje regularnie w liczbie mnogiej z rdzeniem lm. kei-. Przykłady użycia form zaimka kuka? to np. kuka tämä on? (kto to jest?), ketkä he ovat? (kim oni są?), ketä etsit? (kogo szukasz?), kenet löysit? (kogo znalazłeś?), kenelle annoit kirjan? (komu dałeś książkę?), keiltä ne sait? (od kogo [w l. mnogiej, od których osób] te [rzeczy] dostałeś?).
Zaimek mikä? służy do zadawania pytań o przedmioty, zwierzęta itd. Posiada nieregularny rdzeń samogłoskowy mi-, np. missä? (gdzie?), w genetivii ma formę minkä?, a w partitiivi mitä?. Nie występuje w lm., poza nominatiivi, gdzie przyjmuje formę mitkä? (lub też, inaczej mówiąc, pozostałe formy lm. są takie same jak formy lp.). Wśród jego form występuje m.in. forma minä? (jako co?), której nie należy mylić z zaimkiem osobowym minä (ja), a także forma miksi? (w co [się zmieniać]?), której z kolei nie należy mylić z zaimkiem pytającym miksi? (dlaczego?). Przykłady użycia form zaimka mikä? to np. mikä tämä on? (co to jest?), mitkä nuo ovat? (co to jest [lm. „czym są te rzeczy tam”]?), mitä etsit? (czego szukasz?), minkä löysit? (co znalazłeś?), missä me olemme? (gdzie my jesteśmy?), milloin he tulevat? (kiedy oni przychodzą?), minä vuonna se tapahtui? (w którym roku to się stało?), miksi minua luulet? (za co mnie [błędnie] uważasz?), missä kaupungeissa olet ollut? (w których miastach [zauw. lm.] byłeś?).
Przynajmniej trzy formy zaimka mikä? tłumaczą się na język polski jako co?: mikä?, mitä? oraz minkä?, co może być początkowo mylące. Dobór zaimka pytającego jest dostosowany do funkcji, jaką w zdaniu pełni rzecz, której pytanie dotyczy (w języku polskim zaimek co? posiada tę samą formę w mianowniku i w bierniku liczby pojedynczej, co utrudnia niejako Polakom rozróżnianie zaimków fińskich), por. mikä söi koiran? (co zjadło psa?) vs. mitä koira söi? (co pies jadł?) vs. minkä koira söi? (co pies zjadł?).
Zaimek kumpi? służy do zadawania pytań typu „który spośród dwóch” i może dotyczyć zarówno osób jak i innych obiektów. Zaimek odmienia się tak samo jak przymiotniki stopnia wyższego – posiada więc rdzeń samogłoskowy kumpa-. Nie występuje w liczbie mnogiej. Posiada synonim kumpainen?, który jest znacznie rzadziej używany. Przykład użycia kumpi? to kumpi heistä on ollut täällä? (który z nich [dwóch] tu był?), kummalle annoit kirjan? (któremu [z dwóch] dałeś książkę?), kumpi kirja on parempi? (która książka [z dwóch] jest lepsza?).
Zaimek kuinka? jest nieodmienny i używany w zapytaniach o sposób wykonania czynności, np. kuinka sen teit? (jak to zrobiłeś?), kuinka löysit meidät? (jak nas znalazłeś?), a także w zapytaniach o intensywność cechy, np. kuinka monta heitä on? (jak wielu ich jest?), kuinka paljon kilo perunoita maksaa? (ile [jak wiele] kosztuje kilogram ziemniaków?), kuinka nopeasti osaat juosta? (jak szybko potrafisz biec?), kuinka nopea sinun autosi on? (jak szybki jest twój samochód?).
Zaimek miten? jest również nieodmienny i jest używany podobnie jak kuinka? w zapytaniach o sposób wykonania czynności, np. miten sen teit? (jak to zrobiłeś?), miten se tapahtui? (jak to się stało?). Nie występuje w pytaniach o ilość ani liczebność, natomiast w zapytaniach o intensywność cechy (głównie przymiotnika) kładzie mniejszy nacisk na oczekiwaną precyzję odpowiedzi, np. miten vahva sinä olet? (jak/na ile jesteś silny). Użycie kuinka? może w pewnych wypadkach sugerować oczekiwanie odpowiedzi w miarę precyzyjnej, np. liczbowej.
Zaimki koska? oraz milloin?, również nieodmienne, służą do zadawania pytań o czas. Nie ma między nimi zasadniczej różnicy. Przykłady użycia to: koska menet kotiin? (kiedy jedziesz do domu?) lub milloin hän tulee? (kiedy on przyjdzie?).
Zaimek miksi? jest nieodmienny i używany jest w pytaniach o powody zdarzenia, np. miksi tulit tänne? (dlaczego tu przyszedłeś?), miksi vihaat häntä niin paljon? (dlaczego tak bardzo go nienawidzisz?).
Zaimek millainen? używany jest w zapytaniach o cechy rzeczownika. Odmienia się regularnie, tak jak pozostałe słowa z końcówkę -nen, np. millainen sää on ulkona? (jaka jest na zewnątrz pogoda?), millaisista kirjoista pidät? (jakie książki lubisz?), millaisessa talossa asuit lapsena? (w jakim domu mieszkałeś jako dziecko?).
Zaimek minkälainen? (będący słowem złożonym) używany jest w zapytaniach typu „jakiego rodzaju” – czyli nie tyle o cechy ile o klasyfikację, np. minkälaisesta ruuasta pidät? (jakiego rodzaju jedzenie lubisz), w odp. np. kiinalaisesta (chińskie).
Przykłady użycia form odmienionych to m.in. missä olet? (gdzie jesteś?), mistä olet kotoisin? (skąd pochodzisz?), mihin menet? (dokąd idziesz). W pytaniach o cel ruchu itp. często zamiast mihin? używa się niezależnej formy pochodnej minne? (dokąd). W pytaniach typu „o której [godzinie]?” używa się konstrukcji mihin aikaan hän tulee? (o której [godzinie] on przyjdzie?).
Spotkać można również archaiczne warianty zaimka mikä? oparte na rdzeniu ku-, np. kussa? (gdzie/w czym?), kuhun? lub kunne? (dokąd?), itd. Formy te mogą również zastępować zaimek względny mikä (patrz niżej). Por. też spójniki, tj. kuten (jak) czy kunnes (dopóki). Zaimek zwrotny
Zaimek zwrotny (fin. refleksiivipronomini) to itsex (się, siebie)[50]. Jest regularnie odmienny przez przypadki i zazwyczaj jest używany w połączeniu z sufiksem dzierżawczym, np. katso itseäsi! (popatrz na siebie!). Nie należy go mylić ze stanowiącym jego homonim przysłówkiem itsex (sam [samodzielnie]), por. minä tein sen itse (zrobiłem to sam).
Wiele czasowników fińskich niesie w samej swojej formie podstawowej sens zwrotny i nie wymaga dodania zaimka zwrotnego. Zaimek wzajemny
Zaimek wzajemny (fin. resiprookkipronomini) w języku fińskim to toinen[51]. Odpowiada polskiemu „się” w zdaniach typu „lubimy się [wzajemnie]”. Używa się go na dwa różne sposoby.
Pierwszy sposób wymaga powtórzenia zaimka toinen w liczbie pojedynczej, przez co przyjmuje on formy toinen toisemme, toinen toisenne i toinen toisensa, np. me pidämme toinen toisestamme (lubimy się [wzajemnie]). Odmianie przez przypadki podlega wyłącznie drugi wyraz, podczas gdy pierwszy pozostaje niezmienny. Sufiks dzierżawczy dostosowuje się do osoby, w której pojawia się czasownik.
Drugi sposób (uznawany do niedawna za mniej poprawny, obecnie równorzędny) to użycie zaimka toinen w liczbie mnogiej (bez powtórzenia), tj. toisiaan, np. he rakastavat toisiaan (kochają się [wzajemnie]), me pidämme toisistamme (lubimy się [wzajemnie]). I tu sufiks dzierżawczy dostosowuje się do osoby, w której pojawia się czasownik.
W przypadkach gdy opisywana czynność nie jest dosłowna, pojawiają się też formy toinen w liczbie pojedynczej, np. ongelma seuraa toistaan (przybl. problem wychodzi jeden za drugim [problem goni problem]). Zaimki względne
Zaimki względne (fin. relatiivipronominit) w języku fińskim to joka (który/a/e [o rzeczy lub osobie]) oraz mikä (co, homonim zaimka pytającego mikä?)[52]. Joka odnosi się zazwyczaj do ostatniego wyrażenia zdania nadrzędnego, a mikä do całego zdania nadrzędnego (zauw. analogię z językiem polskim), np. tässä on poika, joka asuu täällä (oto chłopiec, który tu mieszka), hän asui Suomessa kuukauden, mikä oli hänelle hyväksi (mieszkał w Finlandii przez miesiąc, co dobrze mu zrobiło). W niektórych zdaniach z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu najwyższym joka bywa zastępowane przez mikä w znaczeniu odpowiadającym polskiemu „jaki”, np. tämä on paras elokuva, mikä olen nähnyt (to najlepszy film, jaki widziałem).
Zaimek joka posiada nieregularny rdzeń infleksyjny jo-, np. jota (którypart.), jossa (w którym) itd. Mikä posiada nieregularny rdzeń infleksyjny mi-, np. mitä (copart.), missä (w czym/gdzie) itd.
Zaimek joka posiada też nieodmienny homonim joka o znaczeniu przymiotnikowym „każdy/a/e”, używany w funkcji przydawki, por. joka päivä ja joka yö (każdy dzień i każda noc). Zaimki nieokreślone
Zaimków nieokreślonych (fin. indefiniittipronominit lub kvanttoripronominit[notatka 8]) jest w języku fińskim około 20[53]. Wiele z zaimków nieokreślonych odmienia się regularnie, ale często według nietypowych reguł. Najczęściej używane zaimki nieokreślone, to: Zaimek Polski Schemat odmiany Ważne przysł. pochodne Przykłady joku ktoś podwójna końcówka, np. jonkun, jotakuta, jollekulle, joihinkuihin – joku on ollut täällä (ktoś tu był), annoin paitani jollekulle (oddałem swoją koszulę komuś) jokin coś końcówka przed kin, często oboczn. kin∼in, np. jonkin, jotakin∼jotain, jossakin∼jossain – jokin on täällä (coś tu jest), sen täytyy olla jossain (to musi gdzieś być) jompikumpi któryś z dwóch podw. końcówka, niereg., wym. stóp, np. jompaakumpaa, jommallakummalla – jompikumpi on ollut täällä (któryś [z dwóch] tu był) kumpikin obydwaj końcówka przed kin, niereg., wym. stóp, np. kummankin, kumpaankin – kumpikin on ollut täällä (obaj tu byli) kumpikaan żaden z dwóch końcówka przed kaan, niereg., wym. stóp, np. kummankaan, kumpaankaan – kumpikaan ei ole ollut täällä (żaden z nich dwóch tu nie był) kukin każdy z nich końcówka przed kin, np. kunkin, kutakin, kullakin – kullakin on ollut kirves (każdy miał siekierę) kukaan nikt/żaden z nich part. ketään, w poz. końcówka przed kaan, rdzeń kene-, np. kenenkään, kenelläkään – täällä ei ole ketään (tu nie ma nikogo) kenelläkään ei ole kirvestä (nikt nie ma siekiery) mikin (patrz przykład) końcówka przed kin, np. mitäkin, milläkin – w pytaniu, z innym zaimkiem, np. Kuka milläkin ajaa töihin? (kto [z grupy osób] czym jedzie do pracy?), mistä missäkin palaverissa puhutaan? (co na jakim zebraniu [z ich grupy] będzie omawiane?) mikään nic/żadna z tych [rzeczy] kä- zwykle znika, ale nie zawsze, np. mitään millään, ale miksikään milloinkaan (nigdy), minnexkään (donikąd), mitenkään (nijak) täällä ei ole mitään (tu nic nie ma), tämä ei onnistu millään (to się nie uda żadnym sposobem), tämä juna ei lähde milloinkaan (ten pociąg nigdy nie odjedzie) kaikki wszyscy/wszystko rdzeń kaikke-, wym. stóp, np. kaiken, kaikkiin kaikkialla/-alta/-alle (wszędzie/zewsząd/[do] wszędzie) kaikki on hyvin (wszystko jest dobrze), kaikkialta tuli miehiä (zewsząd przychodzili mężczyźni) muu inny np. muun, muussa, muissa muualla/-alta/-alle (gdzie indziej/skądinąd/[do] g. indziej), muulloin (kiedy indziej), muuten (inaczej) muut olivat hiljaa (inni byli cicho), muualla on enemmän ihimisiä (gdzie indziej jest więcej ludzi) toinen jeden/drugi jak wszystkie -nen, np. toisen, toisessa, toista toisaalta (przen. z drugiej strony) toinen oli hiljaa (drugi był cicho), toisella oli kirves, toisella puukko (jeden miał siekierę, drugi nóż) muuan pewien [bardziej określony] wyłącznie nom. muuan oraz part. muuatta – kuten varmasti tiedätte muuan poliitikko epäillään valtion rahan kavalluksesta (jak zapewne [państwo] wiecie pewnego wiadomego polityka podejrzewa się o defraudację pieniędzy państwowych) eräs pewien [tożs. nieistotna] rdzeń erää-, part. erästä, np. erään, eräästä (elatiivi!) – pari miestä asui tuolla, ja eräs asui täällä (dwóch mężczyzn mieszkało tam, a pewien [inny] mieszkał tu) moni wiele/wielu rdzeń mone-, part. monta, np. monen, monesta monesti (wiele razy), moniaalla/-aalta/-aalle (w/z/do wielu miejsc(ach)) moni ei uskoisi tätä (wielu by w to nie uwierzyło), näin monta (widziałem wielu) molemmat obaj/obie tylko lm., wym. stóp, np. molempia, molemmissa – molemmat ovat tärkeitä (obie [rzeczy] są ważne) usea niejeden np. usean, useassa useasti (nie raz) usealla on oma kirves (niejeden ma własną siekierę) jokainen wszyscy z nich jak wszystkie -nen np. jokaisen, jokaista, jokaisella – jokaisella on kirves (wszyscy mają siekiery) muutama paru/kilku/co poniektóry np. muutaman, muutamaa, muutamalla – muutamalla oli kirves (paru miało siekiery) sama ten/taki sam np. saman, samaa, samalla – sama ei toistu (to samo się nie powtórzy), samoin! (nawzajem! [dosł. tym samym])
Wiele zaimków występuje też w formie przydawki, np. eräs mies (pewien mężczyzna), muutama nainen (co poniektóra kobieta), jossain paikassa (w jakimś miejscu), kaikki miehet ovat jo täällä (wszyscy mężczyźni już tu są).
Zaimek joku występuje czasem w formie nieodmienionej w znaczeniu jakiś, np. hänellä oli joku kirja (miał jakąś książkę); zdania te można też skonstruować z użyciem zaimka jokin, np. hänellä oli jokin kirja. Liczebniki
Budowa fińskich liczebników głównych opiera się zasadniczo na nazwach liczb naturalnych z przedziału 1-10: yksi (1), kaksi (2), kolme (3), neljä (4), viisi (5), kuusi (6), seitsemän (7), kahdeksan (8), yhdeksän (9) i kymmenen (10).
Liczby z przedziału od 11 do 19 tworzy się przy pomocy sufiksu -toista, np. kolmetoista dla trzynastu, kahdeksantoista dla osiemnastu. Dosłownie tłumacząc kolmetoista oznacza „trzeci z drugiego”, czyli trzeci element drugiej dziesiątki. System ten służył dawniej do rozszerzania kolejnych dziesiątek o pozycje jednostkowe, tak więc 35 czytane było viisineljättä – piąty z czwartego (rzędu). Ten sposób liczenia zniknął z dzisiejszego języka, znajduje się go jeszcze w starszych tekstach, np. w numeracji rozdziałów w Kalevali. Na podobnej zasadzie zbudowane jest słowo puolitoista (półtora) – „pół z drugiego”. Człon -toista jest nieodmienny i w odmienionych formach liczebnikach doczepia się go po końcówce przypadka, np. viidestatoista (z piętnastu).
Rząd dziesiątek tworzy się przez dodanie członu -kymmentä, tak więc kaksikymmentä to dosłownie „dwie dziesiątki”, czyli dwadzieścia. Większe liczby tworzy się dodając na końcu liczbę jednostek: kaksikymmentäyksi – dwadzieścia jeden. Podobnie postępuje się przy wyższych rzędach – setkach (sata), tysiącach (tuhat) itd. Wszystkie te liczby zapisuje się łącznie (używany czasami w przykładach poniżej znak „=” służy tylko ułatwieniu rozbioru i zrozumienia słowa).
Do osobliwości fińskiego liczebnika należy zaliczyć uwspólnianie przypadka, gdy liczebnik występuje w funkcji przydawki – kolmesta talosta – „z trzech domów” (to dość rzadkie zjawisko występuje m.in. w jęz. polskim). W wypadku liczebników złożonych uwspólnienie dotyczy wszystkich elementów:
234 domy: kaksi=sataa=kolme=kymmentä=neljä taloa
z 234 domów: kahdesta=sadasta=kolmesta=kymmenestä=neljästä talosta
Liczebniki o wartości powyżej jednego, występujące w nominatiivi wymagają użycia partitiivi lp. dla następujących po nich rzeczowników (również policzalnych), np.: kaksi autoa (dwa samochody), kolme omenaa (trzy jabłka). Dla jedności używa się zwykłej formy nominatiivi, np. yksi auto (jeden samochód). Kiedy liczebnik występuje w innych przypadkach w lp., to wyraz określany występuje w tym samym przypadku i również zawsze w liczbie pojedynczej, np.: kahdessa autossa (w dwóch samochodach). Odmiana liczebników
Liczebniki odmienia się według tych samych schematów co rzeczowniki, jednak rdzenie służące do ich odmiany są często nieregularne. Zwłaszcza formy partitiivi są bardzo często nieregularne. W lp. nie występują dla liczebników formy instruktiivi ani komitatiivi.
Ponadto, jak już było wspomniane, odmiana liczebnika wymaga odmienienia wszystkich jego członów. Wiele rdzeni samogłoskowych liczebników podlega wymianie stóp, kaksi (dwa) → kahdessa (w dwóch), kahtena (jako dwa). W przypadku illatiivi używa się wyłącznie końcówki -Vn (normalne zasady nie obowiązują).
Poniższa tabela przedstawia schematy odmiany liczebników. Znak „↔” symbolizuje miejsce lub miejsca, w których do rdzenia przyłącza się końcówkę, zaś znak „=” separuje człony liczebników (tylko dla przejrzystości, w rzeczywistości liczebniki zapisuje się łącznie). Wszystkie rdzenie zostały poniżej podane w stopie mocnej; należy pamiętać, że z odpowiednimi końcówkami przyjmują one formę stopy słabej. Liczba 0-9 10-19 20,21,22,33,...,99 Liczebnik / Rdzeń / Part.[lt 1] Liczebnik / Rdzeń / Part. Liczebnik / Rdzeń / Part. 0 nolla nolla↔ nollaa kymmenen kymmene↔ kymmentä kaksi=kymmentä kahte↔kymmene↔ kahta=kymmentä 1 yksi yhte↔ yhtä yksi=toista yhte↔toista yhtä=toista kaksi=kymmentä=yksi kahte↔kymmene↔yhte↔ kahta=kymmentä=yhtä 2 kaksi kahte↔ kahta kaksi=toista kahte↔toista kahta=toista kaksi=kymmentä=kaksi kahte↔kymmene↔kahte↔ kahta=kymmentä=kahta 3 kolme kolme↔ kolmea kolme=toista kolme↔toista kolmea=toista kolme=kymmentä=kolme kolme↔kymmene↔kolme↔ kolmea=kymmentä=kolmea 4 neljä neljä↔ neljää neljä=toista neljä↔toista neljää=toista neljä=kymmentä=neljä neljä↔kymmene↔neljä↔ neljää=kymmentä=neljää 5 viisi viite↔ viittä viisi=toista viite↔toista viittä=toista viisi=kymmentä=viisi viite↔kymmene↔viite↔ viittä=kymmentä=viittä 6 kuusi kuute↔ kuutta kuusi=toista kuute↔toista kuutta=toista kuusi=kymmentä=kuusi kuute↔kymmene↔kuute↔ kuutta=kymmentä=kuutta 7 seitsemän seitsemä↔ seitsemää seitsemän=toista seitsemä↔toista seitsemää=toista seitsemän=kymmentä=seitsemän seitsemä↔kymmene↔seitsemä↔ seitsemää=kymmentä=seitsemää 8 kahdeksan kahdeksa↔ kahdeksaa kahdeksan=toista kahdeksa↔toista kahdeksaa=toista kahdeksan=kymmentä=kahdeksan kahdeksa↔kymmene↔kahdeksa↔ kahdeksaa=kymmentä=kahdeksaa 9 yhdeksän yhdeksä↔ yhdeksää yhdeksän=toista yhdeksä↔toista yhdeksää=toista yhdeksän=kymmentä=yhdeksän yhdeksä↔kymmene↔yhdeksä↔ yhdeksää=kymmentä=yhdeksää Liczba 100,101,202,...,909 110,111,212,...,919 1000,1001,2002,...,9009 Liczebnik / Rdzeń / Part. Liczebnik / Rdzeń / Part. Liczebnik / Rdzeń / Part. 0 sata sata↔ sataa sata=kymmenen sata↔kymmene↔ sataa=kymmentä tuhat tuhante↔ tuhatta 1 sata=yksi sata↔yhte↔ sataa=yhtä sata=yksi=toista sata↔yhte↔toista sataa=yhtä=toista tuhat=yksi tuhante↔yhte↔ tuhatta=yhtä 2 kaksi=sataa=kaksi kahte↔sata↔kahte↔ kahta=sataa=kahta kaksi=sataa=kaksi=toista kahte↔sata↔kahte↔toista kahta=sataa=kahta=toista kaksi=tuhatta=kaksi kahte↔tuhante↔kahte↔ kahta=tuhatta=kahta 3 kolme=sataa=kolme kolme↔sata↔kolme↔ kolmea=sataa=kolmea kolme=sataa=kolme=toista kolme↔sata↔kolme↔toista kolmea=sataa=kolmea=toista kolme=tuhatta=kolme kolme↔tuhante↔kolme↔ kolmea=tuhatta=kolmea 4 neljä=sataa=neljä neljä↔sata↔neljä↔ neljää=sataa=neljää neljä=sataa=neljä=toista neljä↔sata↔neljä↔toista neljää=sataa=neljää=toista neljä=tuhatta=neljä neljä↔tuhante↔neljä↔ neljää=tuhatta=neljää 5 viisi=sataa=viisi viite↔sata↔viite↔ viittä=sataa=viittä viisi=sataa=viisi=toista viite↔sata↔viite↔toista viittä=sataa=viittä=toista viisi=tuhatta=viisi viite↔tuhante↔viite↔ viittä=tuhatta=viittä 6 kuusi=sataa=kuusi kuute↔sata↔kuute↔ kuutta=sataa=kuutta kuusi=sataa=kuusi=toista kuute↔sata↔kuute↔toista kuutta=sataa=kuutta=toista kuusi=tuhatta=kuusi kuute↔tuhante↔kuute↔ kuutta=tuhatta=kuutta 7 seitsemän=sataa=seitsemän seitsemä↔sata↔seitsemä↔ seitsemää=sataa=seitsemää seitsemän=sataa=seitsemän=toista seitsemä↔sata↔seitsemä↔toista seitsemää=sataa=seitsemää=toista seitsemän=tuhatta=seitsemän seitsemä↔tuhante↔seitsemä↔ seitsemää=tuhatta=seitsemää 8 kahdeksan=sataa=kahdeksan kahdeksa↔sata↔kahdeksa↔ kahdeksaa=sataa=kahdeksaa kahdeksan=sataa=kahdeksan=toista kahdeksa↔sata↔kahdeksa↔toista kahdeksaa=sataa=kahdeksaa=toista kahdeksan=tuhatta=kahdeksan kahdeksa↔tuhante↔kahdeksa↔ kahdeksaa=tuhatta=kahdeksaa 9 yhdeksän=sataa=yhdeksän yhdeksä↔sata↔yhdeksä↔ yhdeksää=sataa=yhdeksää yhdeksän=sataa=yhdeksän=toista yhdeksä↔sata↔yhdeksä↔toista yhdeksää=sataa=yhdeksää=toista yhdeksän=tuhatta=yhdeksän yhdeksä↔tuhante↔yhdeksä↔ yhdeksää=tuhatta=yhdeksää
podaje formę podstawową, rdzeń samogłoskowy oraz formę partitiivi.
Dla 10, 100, 1000000 i wyższych liczb rdzeń liczby mnogiej jest taki sam jak rdzeń samogłoskowy, np. kymmenissä taloissa (w dziesiątkach domów), sadoissa kylissä (w setkach wsi). Dla 1000 rdzeń ma postać tuhans-, np. tuhansien ihmisten tarinat (historie tysięcy ludzi). Liczebniki w liczbie mnogiej
Formalnie rzecz biorąc wszystkie liczebniki posiadają formy liczby mnogiej dla wszystkich przypadków włącznie z instruktiivi oraz komitatiivi (dla których formy lp. nie występują). Z liczebnikiem w liczbie mnogiej wyrażenie określane występuje również zawsze w liczbie mnogiej. Użycie tych form jest ograniczone do poniższych przypadków szczególnych[54][55][56]:
„okrągłe” liczby takie jak 10, 100, 1000 itd. występują w znaczeniu „dziesiątki”, „setki”, „tysiące” czegoś, np. satoja ihmisiä (setki ludzi), miljoonien eläimien elämä (życie milionów zwierząt), pidentää kymmenillä vuosilla (przedłużyć o dziesiątki lat) liczebniki występują w lm. gdy określają rzeczowniki nieposiadające form liczby pojedynczej, np. kahdet farkut (dwie pary dżinsów), kahdet sakset (dwie pary nożyc), kolmissa häissä (na trzech ślubach) liczebniki występują w lm. również gdy określają rzeczowniki posiadające formy lp., w sytuacjach kiedy wyrażanie ma opisywać pewną ilość kompletów czegoś, np. kahdet renkaat (dwa komplety opon), por. też kaksi sukkaa (dwie skarpetki) vs. kahdet sukat (dwie pary skarpetek), talvella käytän kaksia sukkia päällekkäin (w zimie używam dwóch par skarpetek jedna na drugą) liczebniki występują w lm. w instruktiivi, np. kaksin käsin (dwoma rękoma) liczebniki występują w lm. w komitatiivi, np. äiti kaksine lapsineen (matka [razem] z dwójką [swych] dzieci)
Liczebniki porządkowe
Pierwsze dwa liczebniki porządkowe mają nieregularne formy ensimmäinen (pierwszy) oraz toinen (drugi). Pozostałe liczebniki porządkowe tworzy się z liczebników głównych przez dodanie końcówki -s do rdzenia samogłoskowego liczebnika głównego (czasami z pewnymi nieregularnościami), np. kolmas (trzeci [zauw. niereg. rdzeń kolma-]), neljäs (czwarty), viides (piąty) itd.
W liczebnikach złożonych formy porządkowe tworzy się przez odpowiednie przekształcenie każdego z członów z osobna, czyli analogicznie do odmiany liczebnika głównego przez przypadki, np. nejläs=kymmenes=toinen (czterdziesty drugi). Przy określaniu pozycji z kolejnych dziesiątek (setek, tysięcy itd.) dla liczby 1-2 dziesiątek (setek, tysięcy, ...) używa się już form yhdes- i kahdes-, czyli np. kahdes=kymmenes=viides (dwudziesty piąty). Dla liczebników 11-19, podobnie jak przy odmianie liczebników głównych, przemianie podlega tylko pierwszy człon (poprzedzający człon -toista), np. neljäs=toista (czternasty) przy czym dla 11 i 12 również używa się form yhdes i kahdes, np. yhdes=toista (jedenasty), kahdes=toista (dwunasty). W przypadku gdy liczba większa od 20 kończy się na 1 lub 2 dopuszczalne są dwie formy kahdes=kymmenes=ensimmäinen lub kahdes=kymmenes=yhdes (dwudziesty pierwszy) oraz kahdes=kymmenes=toinen lub kahdes=kymmenes=kahdes (dwudziesty drugi).
Liczebniki porządkowe są odmienne przez przypadki tak jak rzeczowniki, ale z pewnymi nieregularnościami. Formy ensimmäinen (pierwszy) oraz toinen (drugi) odmienia się tak jak wszystkie wyrazy z formą podstawową zakończoną -nen, np. ensimmäisessä (w pierwszym), toista (drugipart.). Dla pozostałych liczebników rdzeń samogłoskowy tworzy się przez wymianę końcówki -s na -nte- (-nne- po wymianie stóp), np. kolmas (trzeci) → kolmannessa (w trzecim), kolmanteen (do trzeciego). Rdzeń spółgłoskowy tworzy się przez wymianę końcówki -s na -t-, np. kolmas (trzeci) → kolmatta (trzecipart.). Rdzeń liczby mnogiej powstaje natomiast przez wymianę końcówki -s na -ns-, np. kolmas (trzeci) → kolmansissa (w trzecich). Wyjątek od powyższych reguł stanowi (rzadko używany) abessiivi lp., który dla liczebników porządkowych jest identyczny z partitiivi, np. kolmas (trzeci) → kolmatta (bez trzeciego), por. emme voi perustaa puoluetta kolmatta jäsenettä (nie możemy utworzyć partii [politycznej] bez trzeciego członka [uwaga: puoluetta to forma partitiivi!]). Liczebniki ułamkowe
Liczebniki ułamkowe tworzy się przez dodanie końcówki -s do rdzenia samogłoskowego liczebnika porządkowego[notatka 9]. Formy takie spotyka się dla liczb od 3 do 10 włącznie oraz dla liczby 100[57].
Utworzone w ten sposób liczebniki to kolmannes (jedna trzecia/co trzeci), neljännes (jedna czwarta/co czwarty), viidennes (jedna piąta/co piąty) itd., np. kolmannes suomalaisista puhuu englantia oikein hyvin (jedna trzecia Finów/co trzeci Fin mówi naprawdę dobrze po angielsku). Możliwe jest również wzmocnienie liczebnika ułamkowego słowem osa (część), np. kolmannes osa siitä on minun (trzecia część [jedna trzecia] tego jest moja).
Dla liczebnika 2 używa się słów puoli lub puolet (oba w sensie „połowa”) lub wyrażenia joka toinen (co drugi). Nb. konstrukcja z joka jest również możliwa dla liczebników większych niż 2, np. joka neljäs (co czwarty).
Istnieje też słowo vartti (ćwierć [w odniesieniu do czasu: kwadrans]).
Liczebniki ułamkowe odmieniają się według schematu 5a (ajatus), a więc rdzeń samogłoskowy tworzy się przez wymianę -s → -kse-, a rdzeń spółgłoskowy jest identyczny z formą podstawową, czyli np. kolmannes (jedna trzecia) → kolmanneksen (jednej trzeciej), kolmannesta (jedna trzeciapart.), kolmanneksissa (w jednych trzecich). Rzeczowniki pochodzące od liczebników
Cyfry od 1 do 10 mają następujące nazwy, kolejno: ykkönen, kakkonen, kolmonen, nelonen, viitonen (pot. ∼vitonen), kuutonen (pot. ∼kutonen), seiska, kahdeksikko (pot. ∼kasi), yhdeksikkö (pot. ∼ysi), kymppi. Dla większych liczb używa się liczebników głównych. Czasami w przypadku liczb większych od 21 możliwa jest, zwłaszcza w języku potocznym, konstrukcja mieszana typu kaksi=kymmentä=kolmonen (dwudziestka trójka).
Rzeczowników tych używa się często w określenia wersji, wydań itp., np. Terminaattori kakkonen (Terminator 2 [film]), Formula ykkönen (Formuła 1), Windows Seiska (Windows 7 [system operacyjny]). Używa się ich również czasami w znaczeniu przenośnym, tj. olisiko sinulla v(i)itonen? (miałbyś może piątaka / 5 euro?). Nazwy własne
Imiona i nazwiska odmienia się w języku fińskim tak samo jak pozostałe rzeczowniki[58].
Nazwisko osoby występuje w przypadku genetiivi kiedy wymieniane jest przed jej imieniem, np. Janne Ahonen hyppäsi sata metriä (Janne Ahonen skoczył sto metrów), ale Ahosen Janne hyppäsi sata metriä (Ahonen Janne skoczył sto metrów)[58]. Przy tym zamiana kolejności nie nadaje wypowiedzi w języku fińskim aż tak oficjalnego charakteru, jak w języku polskim.
W przypadku jednoczesnej odmiany imienia i nazwiska, odmienia się tylko ten wyraz, który występuje jako drugi, np. Matti Lehtisestä sanotaan, että... (o Mattim Lehtinenie mówi się, że...), ale Lehtisen Matista sanotaan, että... (o Mattim Lehtinenie mówi się, że...)[59].
Imiona i nazwiska osób są też przykładami najczęściej występujących słów, z którymi w roli przydawki może wystąpić rzeczownik (tytuł, przezwisko itp.), np. pormestari Lehtinen (burmistrz Lehtinen) lub pormestari Matti Lehtinen (burmistrz Matti Lehtinen). Inaczej niż w języku polskim, przy odmianie takich wyrażeń przez przypadki, tylko ostatni z rzeczowników podlega zazwyczaj odmianie. Pozostałe występują zawsze w mianowniku, np. Kysyin asiasta pormestari (Matti) Lehtiseltä (zapytałem o sprawę burmistrza (Mattiego) Lehtinena). W powyższym przykładzie rzeczownik pormestari nie przyjmuje przypadka ablatiivi, w przeciwieństwie do nazwiska[60]. W szczegółach kwestia ta jest jednak bardzo skomplikowana i nie do końca nawet określona[61]. Występuje szereg przypadków szczególnych, w których poprzedzające nazwisko tytuły itp. inne określenia podlegają jednak odmianie. Jest tak m.in.:
w przypadku przymiotników, imiesłowów i innych fraz określających osobę, jeżeli pojawiają się one przed tytułem, np. Kysyin asiasta viisaalta professori Matti Lehtiseltä (zapytałem o sprawę mądrego profesora Mattiego Lehtinena)
w przypadku, gdy do określenia (tytułu) dołączony jest sufiks dzierżawczy, np. Kysyin asiasta professoriltani Matti Lehtiseltä (zapytałem o sprawę mojego profesora Mattiego Lehtinena)
w przypadku, gdy określenie (tytuł) kończy się na -nen, np. Kysyin asiasta sijaiselta Matti Lehtiseltä (zapytałem o sprawę pełniącego zastępstwo Mattiego Lehtinena)
w przypadku, gdy określenie (tytuł) występuje de facto samodzielnie, co czasami oddane jest przecinkiem, np. Kysyin asiasta päivystävältä lääkariltä[,] Matti Lehtiseltä (zapytałem o sprawę lekarza dyżurnego, Mattiego Lehtinena) – w takim wypadku ważne jest kierowanie pytania do lekarza dyżurnego, a że akurat dziś jest nim Matti Lehtinen, to jest sprawa poboczna
Nazwy miejscowe również odmieniają się jak rzeczowniki. Przy konstruowaniu wyrażeń określających położenie występuje jednak ten sam problem, co w języku polskim: niektóre nazwy państw, regionów czy miejscowości wymagają użycia przypadków lokalizacji zewnętrznej (por. polskie „na Węgrzech” czy „na Mazowszu”), a pozostałe przypadków lokalizacji wewnętrznej (por. polskie „w Niemczech” czy „w Małopolsce”)[62].
Prawie wszystkie nazwy państw odmieniają się w przypadkach wewnętrznych, np. Puolassa (w Polsce), Puolasta (z Polski), Puolaan (do Polski). Najważniejszy wyjątek od tej reguły stanowi Venäjä (Rosja), por. Venäjällä (w Rosji), Venäjältä (z Rosji), Venäjälle (do Rosji); przez analogię również Valkovenäjällä (na Białorusi).
Jeżeli chodzi o nazwy miast i regionów, to można je podzielić na trzy grupy:
nazwy, dla których można łatwo zidentyfikować źródłosłów ostatniego członu nazwy, np. Joensuu (dosł. Rzeki Usta [czyli ujście], Joen=suu), Iisalmi (dosł. Ii Przesmyk, Ii=salmi) czy Pitkäjärvi (dosł. Długie Jezioro, Pitkä=järvi); dla tych nazw końcówki dobiera się tak, jak dla ostatniego wyrazu gdyby nie był on częścią nazwy własnej, czyli odpowiednio: Joensuussa, Joensuusta, Joensuuhun, ale Iisalmella, Iisalmelta, Iisalmelle czy Pitkäjärvellä, Pitkäjärveltä, Pitkäjarvelle
nazwy, dla których źródłosłowu nie można zidentyfikować, ale które są określonymi formacjami geologicznymi, tj. „góra” czy „rzeka”. W takich wypadkach nazwę odmienia się według schematu właściwego dla danej formacji geologicznej, np. Puijo (wzgórze w Kuopio) → Puijolla, Ruka (ośrodek pod wzgórzem Rukatunturi koło Kuusamo) → Rukalla (por. mäki (góra) → mäellä)
pozostałe nazwy; dla tych nie istnieje żadna ustalona reguła poza przyjętą tradycją; dla większości nazw używa się przypadków lokalizacji wewnętrznej, np. Turussa (w Turku), Helsingissä (w Helsinkach) czy Kuopiossa (w Kuopio); dla niektórych używa się jednak przypadków lokalizacji zewnętrznej, np. Tampereella (w Tampere)
Nazwy własne podlegają często wymianie stóp (tak samo, jak inne wyrazy). Zazwyczaj wymiana stóp zachodzi wtedy, kiedy nazwa własna jest posiadającym znaczenie słowem występującym w słowniku. Stąd na przykład formy takie jak np. Turussa od miasta Turku o nazwie pochądzącej od słowa turku (targ), ale Rukalla od wzgórza Rukatunturi. Czasowniki
Czasownik jest obok rzeczownika najbardziej produktywną i nośną znaczeniowo częścią mowy. W języku fińskim czasownik może występować w czterech czasach: teraźniejszym, przeszłym narratywnym (imperfekt), przeszłym perfekt oraz zaprzeszłym, a także w czterech trybach: orzekającym, rozkazującym, przypuszczającym i potencjalnym, przy czym nie wszystkie kombinacje czasów i trybów są dopuszczalne. Wyróżnia się pięć bezokoliczników i sześć imiesłowów. Ponadto w języku fińskim występuje specyficzna strona bierna, różniąca się istotnie od strony biernej w językach indoeuropejskich.
W języku fińskim nie występuje podział na czasowniki dokonane i niedokonane. Wszystkie czasowniki mogą występować w obydwu znaczeniach, niezależnie od formy gramatycznej w jakiej występują. Różnica pomiędzy wypowiedziami o znaczeniu dokonanym i niedokonanym wynika albo z formy dopełnienia bliższego albo z kontekstu wypowiedzi.
Zamiast podziału na czasowniki dokonane i niedokonane występują jednak w języku fińskim inne ważne podziały. O czasowniku można powiedzieć:
że ma sens zwrotny/automatyczny lub nie
że ma sens sprawczy lub nie
że ma sens ciągły/wielokrotny lub nie
że ma sens chwilowy lub nie
Dobrym przykładem takiej grupy czasowników o podobnym znaczeniu jest na przykład grupa: palata (wracać [czasownik nieprzechodni]), palautua (wracać pod wpływem czegoś [czasownik nieprzechodni, sens automatyczny]), palauttaa (zwracać coś/sprawiać, że coś/ktoś wraca [czasownik przechodni, sens sprawczy]), palailla (wracać „wielokrotnie” [czasownik nieprzechodni, sens wielokrotny]), palautella (zwracać coś/sprawiać, że wraca „wielokrotnie” [czasownik przechodni, sens sprawczy i wielokrotny]), por. np.: Helmi palaa kotiin (Helmi wraca do domu), pallo palautuu keskikentälle (piłka wraca (się) na środek pola [nie z własnej woli, tylko w wyniku działań piłkarzy]), Helmi palauttaa pallon keskikentälle (Helmi zwraca piłkę [sprawia, że piłka wraca] na środek pola), oppilaat palailevat kesälomilta (ucznowie powracają z wakacji [wielu uczniów osobno, por. polskie cz. przeszły „uczniowie powracali z wakacji”]), Helmi palauttelee pallon keskikentälle (Helmi [ciągle/wielokrotnie] zwraca piłkę [sprawia, że piłka wraca] na środek pola).
Podobieństwo do występującego w języku polskim podziału na czasowniki dokonane i niedokonane polega tu na tym, że różne takie formy nie są uznawane za formy gramatyczne jednego czasownika, tylko za osobne czasowniki o zbliżonym znaczeniu. Dokładny opis tych różnic znajduje się w części dotyczącej wyrazów pochodnych. Typy koniugacji
Fińskie czasowniki można podzielić na sześć typów koniugacyjnych[63][notatka 10], aczkolwiek w ich obrębie można wyodrębnić podgrupy. Końcówki są jednakowe dla wszystkich typów, jednak podczas odmiany w obrębie rdzenia zachodzą liczne zmiany, wymuszone przez m.in. wymianę stóp.
Wszystkie formy czasowników fińskich wywodzi się z tak zwanego rdzenia bezokolicznikowego. Jego cechy decydują o przynależności czasownika do typu koniugacji, a w konsekwencji o przemianach, jakie musi on przejść przed przyjęciem końcówki danej formy. Forma czasownika wymieniana w słownikach, tak zwany 1. bezokolicznik, jest formą odmienioną powstającą przez dodanie odpowiedniej końcówki do rdzenia bezokolicznikowego (zależnie od jego typu). Z rdzenia bezokolicznikowego powstaje również 2. bezokolicznik, formy trybu potencjalnego, większość form trybu rozkazującego, a także jeden z imiesłowów.
Z rdzenia bezokolicznikowego wyprowadza się dwa kolejne rdzenie czasownika:
rdzeń infleksyjny, służący do budowy form osobowych (poza większością form trybu rozkazującego i formami trybu potencjalnego), pozostałych imiesłowów str. czynnej oraz (paradoksalnie) pozostałych trzech bezokoliczników, które nie powstają bezpośrednio z rdzenia bezokolicznikowego
rdzeń strony biernej, służący do budowy wszystkich form w stronie biernej (włącznie z imiesłowami str. biernej)[notatka 11]
Przy odmianie czasowników występuje zjawisko wymiany stóp, które wpływa na formę rdzenia. Ze względów historycznych oboczności nie zawsze mają charakter regularny (np. tavata → tapaan – spotykać i tavata → tavaan – sylabizować).
Poniższa tabela obrazuje najważniejsze typy koniugacyjne. Typ Cecha charakterystyczna rdzenia Rdzeń bezok. (przykład) Końcówka 1. bezok. 1. bezokolicznik Rdzeń infleksyjny 1. os. cz. teraźniejszego 3. os. imperf. Imiesłów cz. przesz.4) Rdzeń str. biernej8) Str. bierna cz. przeszły imperf. Polski (bezok.) 1a ost. sam. krótkie o, u lub y puhu-1) -ax|-äx puhua puhu- (b.z.) puhun puhui3) puhunut puhu- (b.z.) puhuttiin mówić 1b ost. sam. krótkie e lub i oppi-1) -ax|-äx oppia oppi- (b.z.) opin oppi3) oppinut opi- (b.z.) opittiin uczyć się 1c ost. sam. krótkie -a, w 1. sylabie a, e lub i anta-1) -ax|-äx antaa anta- (b.z.) annan antoi3) antanut anne- annettiin dawać 1d ost. sam. krótkie -a, w 1. sylabie o lub u johta-1) -ax|-äx johtaa johta- (b.z.) johdan johti3) johtanut johde- johdettiin prowadzić 2a ost. sam. długa saa- -dax|-däx saada saa- (b.z.) saan sai3) saanut saa- (b.z.) saatiin dostać 2b5) ost. dyftong syö- -dax|-däx syödä syö- (b.z.) syön söi3) syönyt syö- (b.z.) syötiin jeść 3a6) ost. spółgłoska l r lub n tul-2) -lax|-läx, -nax|-näx lub -rax|-räx tulla tule- tulen tuli3) tullut tul- (b.z.) tultiin przyjść 3b7) ost. spółgłoska s nous-2) -tax|-täx nousta nouse- nousen nousi3) noussut nous- (b.z.) noustiin wstać 4 ost. spółgłoska t, przed nią samogłoska (ale por. typy 5,6) halut-2) -ax|-äx (!) haluta halua- haluan halusi (zam. t → s) halunnut (zam. t → n) halu- (!) haluttiin chcieć 5 ost. spółgłoska t, przed nią samogłoska i (nie wszystkie)9) tarvit- -ax|-äx (!) tarvita tarvitse- tarvitsen tarvitsi3) tarvinnut (zam. t → n) tarvi- (!) tarvittiin potrzebować 6 często ozn. zmianę intensywności, ost. spółgłoska t, przed nią samogłoska e (nie wszystkie)9) paet-2) -ax|-äx (!) paeta pakene- pakenen pakeni3) paennut (zam. t → n) pae- (!) paettiin uciekać arakteryzują się niecodziennymi rdzeniami bezokolicznikowymi, odpowiednio teh- oraz näh-, a także nieregularnymi rdzeniami infleksyjnymi, odpowiednio teke- oraz näke- 6) do tej grupy zalicza się m.in. czasownik olla (być), przyjmujący nieregularne formy czasu ter. w 3. os. lp. on (jest) oraz 3 os. lm. ovat (są), a także odrębny, zupełnie nieprzypominający formy podstawowej rdzeń trybu potencjalnego lie-, np. lienevät (prawdopodobnie są/będą); zauw. niecodzienne (acz zgodne z zasadami) procesy wymiany stóp zachodzące w dłuższych słowach tego typu, por. np. ajatella (myśleć), ajattelen, ajatellut, ajateltu – czasowniki z takimi wymianami powstają również produktywnie przez dodanie końcówki frekwentatywnej -ella|-ellä do innych czasowników, np. keinuttaa (huśtać [coś/kogoś]) → keinutella („pohuśtywać”) 7) do tej grupy zaliczają się m.in. czasowniki juosta (biec/biegać), przyjmujący nieregularny rdzeń infleksyjny juokse- oraz czasownik seistä (stać), który posiada tylko niektóre formy, tj. seis! (stój!), seiskää! (stójcie!), älkää seiskö (nie stójcie!), seisten (stojąc), seissyt (ten, który stał), a użycie wszelkich innych form wymaga użycia równoznacznego czasownika seisoa (stać), który odmienia się regularnie. 8) rdzenie strony biernej podane zostały od razu w stopie słabej (wszystkie formy strony biernej zawierają rdzeń w stopie słabej) 9) część czasowników spełniających podane kryterium należy do typu 4, np. lämmitä (ulegać ogrzaniu) → lämpiän (ulegam ogrzaniu), ruveta (zaczynać robić coś [zabierać się do czegoś]) → rupean (zaczynam robić coś). Większość czasowników typu 6 ma znaczenie zmiany intensywności czegoś (rozmiaru, wartości, itp.), np. pienetä (maleć), pidetä (wydłużać się), lämmetä (ocieplać się), hiljetä (cichnąć), itp.
W ujęciach bardziej syntetycznych przyjmuje się często, że najważniejsze formy dystynktywne czasownika fińskiego to: 1. bezokolicznik, np. puhua (mówić), pierwsza osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego puhun (mówię), 3 osoba czasu przeszłego puhui (mówił), imiesłów czynny przeszły puhunut (ten, który mówił) oraz forma strony biernej czasu przeszłego puhuttiin (mówiono) i określa się reguły pozwalające na proste wyprowadzenie z nich wszystkich pozostałych form czasownika. Niemniej wszystkie te 5 form co do zasady (istnieją wyjątki) wynika jednoznacznie z postaci rdzenia bezokolicznikowego. Rdzeń infleksyjny
Większość form osobowych czasownika uzyskuje się przez dodanie odpowiedniej końcówki do tzw. rdzenia infleksyjnego. Zasady tworzenia rdzenia infleksyjnego są następujące:
dla czasowników typu 1 i 2 rdzeń infleksyjny jest identyczny z bezokolicznikowym
dla czasowników typu 3 w celu zbudowania rdzenia infleksyjnego należy do rdzenia bezokolicznikowego dodać e
dla czasowników typu 4 w celu zbudowania rdzenia infleksyjnego należy końcowe t rdzenia bezokolicznikowego zamienić na a lub ä, zgodnie z harmonią samogłosek (rdzeń infleksyjny zawsze w stopie mocnej)
dla czasowników typu 5 w celu zbudowania rdzenia infleksyjnego należy do rdzenia bezokolicznikowego dodać se
dla czasowników typu 6 w celu zbudowania rdzenia infleksyjnego należy końcowe t rdzenia bezokolicznikowego zamienić na ne (rdzeń infleksyjny zawsze w stopie mocnej)
Przeczenie
Przeczenie w języku fińskim wyraźnie różni się od przeczenia w j. indoeuropejskich. Zamiast pojedynczego słowa odpowiadającego polskiemu „nie”, w języku fińskim występuje tzw. czasownik przeczący, ei, który występuje we wszystkich formach osobowych w jakich występują „zwykłe” czasowniki. W związkach z określonymi formami określanego czasownika, czasownik przeczący nadaje wypowiedzi sens przeczący. Koniugacja wypowiedzi przeczących polega na koniugacji formy czasownika przeczącego, podczas gdy część pochodząca od określanego czasownika pozostaje zasadniczo niezmienna (pewnym zmianom ulegają formy imiesłowów uczestniczących w konstrukcji przeczenia w niektórych czasach i trybach).
W przypadku zaprzeczania form osobowych czasownika, czasownik przeczący musi również wystąpić w odpowiedniej formie osobowej (w tej samiej liczbie i osobie), np. syön omenan (zjem jabłko) → en syö omenaa (nie [z]jem jabłka), syöt omenan (zjesz jabłko) → et syö omenaa (nie [z]jesz jabłka), itd. Czasownik przeczący odmienia się następująco: Osoba Forma Przykłady 1. lp. en (minä) en syö omenaa ([ja] nie [z]jem jabłka), (minä) en syönyt omenaa ([ja] nie [z]jadłem jabłka) 2. lp. et (sinä) et syö omenaa ([ty] nie [z]jesz jabłka), (sinä) et syönyt omenaa ([ya] nie [z]jadłeś/aś jabłka) 3. lp. ei hän ei syö omenaa ([on/ona/ono] nie [z]je jabłka), hän ei syönyt omenaa ([on/ona/ono] nie [z]jadł/a/o jabłka) 1. lm. emme (me) emme syö omenaa ([my] nie [z]jemy jabłka), (me) emme syöneet omenaa ([my] nie [z]jedliśmy/adłyśmy jabłka) 2. lm. ette (te) ette syö omenaa ([wy] nie [z]jecie jabłka), (te) ette syöneet omenaa ([wy] nie [z]jedliście/adłyście jabłka) 3. lm. eivät he eivät syö omenaa ([oni/one] nie [z]jedzą jabłka), he eivät syöneet omenaa ([oni/one] nie [z]jedli/adły jabłka)
W szczególności nawet udzielając krótkiej odpowiedzi przeczącej na pytanie (bądź rozkaz, polecenie), należy również użyć czasownika przeczącego w odpowiedniej formie osobowej. I tak na pytanie oletko suomalainen? (czy jesteś Finem?) odpowiada się formą 1 os. liczby pojedynczej: en (nie jestem). Podobnie odpowiada się odmownie na polecenie, np. mene kotiin! (idź do domu!) – en! (nie pójdę!). Gdy pytanie (lub polecenie) sformułowane jest w innej osobie, np. oletteko suomalaisia? (czy jesteście Finami?), menkää kotiin! (idźcie do domu!), odpowiedzią musi być już emme! (nie jesteśmy/nie pójdziemy).
W następujących przypadkach czasownik przeczący występuje w formie bezosobowej ei:
gdy zaprzeczany jest czasownik w formie bezosobowej, np. on hyvää ei olla töissä (dobrze jest nie być w pracy)
gdy zaprzeczana jest forma w stronie biernej, np. omenaa ei syöty (jabłka nie zjedzono)
gdy zaprzeczane jest słowo inne niż czasownik, np. ei kaunis näky (niepiękny widok), ei toivoitut vieraat (niemile widziani goście)
gdy występuje jako wzmocnienie przeczenia wyrażonego pełnym zwrotem, który musi zawierajać również czasownik przeczący odmieniony, np. ei, en mene vielä nukkumaan (nie, nie pójdę jeszcze spać)
gdy występuje w wyrażeniach z rzeczownikami w partitiivi oznaczającymi „brak” lub „nie ma”, np. ei vettä (nie ma wody), przy czym ten przypadek można potraktować jako skrótową formę täällä ei ole vettä (tu nie ma wody [dosł. tu nie jest woda])
Liczba mnoga
Z punktu widzenia języków indoeuropejskich (w tym polskiego) użycie liczby mnogiej w j. fińskim jest trochę nietypowe. Form czasowników w lm. 3. os. używa się z podmiotem w lm. w zasadzie tylko wtedy, gdy jest to podmiot określony, por. np. miehet seisovat kadulla ([konkretni] mężczyźni stoją na ulicy) vs. kadulla seisoo miehiä (na ulicy stoją [jacyś] mężczyźni).
Również w przypadkach gdy podana jest wprost liczebność grupy stanowiącej podmiot zdania, często używa się formy lp. zamiast formy lm., por. np. kadulla seisoo kaksi tyttöä (na ulicy stoją dwie dziewczynki), kaksi tyttöä seisoo kadulla ([jakieś] dwie dziewczynki stoją na ulicy), ale nämä kaksi tyttöä seisovat kadulla (te [konkretne] dwie dziewczynki stoją na ulicy).
W języku potocznym zjawisko to posunięte jest jeszcze dalej, do tego stopnia iż formy czasowników w 3 os. lm. prawie zawsze zastępuje się formami 3. os. lp. Czas teraźniejszy
Czas teraźniejszy (fin. preesens) jest czasem prostym (morfologicznym) i wyraża czynności w teraźniejszości lub przyszłości. Formy czasu teraźniejszego tworzone są przez dodanie odpowiednich końcówek do rdzenia infleksyjnego. Forma końcówek czasu teraźniejszego powoduje, że w przypadku rdzeni zawierających spółgłoski podlegające wymianie stóp, formy twierdzące 1. i 2. osoby występują w stopie mocnej, a formy 3. osoby w stopie słabej (ta mnemotechniczna reguła jest konsekwencją zasad ogólnych).
Zaprzeczenie czasu teraźniejszego tworzą formy osobowe czasownika przeczącego ei w połączeniu z rdzeniem infleksyjnym w stopie słabej (bez żadnej końcówki, ale ze zwarciem krtaniowym na końcu).
Zapytania w czasie teraźniejszym tworzone są przez dodanie enklityki -ko|-kö do odmienionej formy czasownika (na samym końcu). W przypadku pytań o przeczenie (o to czy czynność nie zachodzi) enklitykę -ko|-kö dołącza się do formy osobowej czasownika przeczącego, pozostawiając następujący po nim rdzeń bez zmian.
Zaimki osobowe w 1. i 2. osobie czasu teraźniejszego zwykle opuszcza się, ponieważ osoba jest jednoznacznie określona przez końcówki czasownika (por. polskie my poszliśmy – poszliśmy). W 3. osobie zaimki należy zachować, chyba że zdanie występuje w lp. i ma wyrażać prawdę ogólną, a nie odnosić się do konkretnego podmiotu.
Koniugacja czasowników w czasie teraźniejszym: Osoba Odp. polski Końcówka F. osobowa ei Zaimek os. Przykłady (typ 1) Przykład (typ 2) Przykład (typ 3) Przykład (typ 4) Przykład (typ 5) Przykład (typ 6) 1. bezokolicznik puhua (mówić) lukea (czytać) saada (dostać) tulla (przyjść) pelätä (bać się) tarvita (potrzebować) lämmetä (ogrzewać się) r. infleksyjny (ew. st. mocna/słaba) puhu- luke-/lue-3) saa- tule- pelkää- tarvitse- lämpene- Formy osobowe 1. lp. mówię nie mówię czy mówię czy nie mówię? -n en (minä) puhun en puhu puhunko? enkö puhu? luen en lue luenko? enkö lue? saan en saa saanko? enkö saa? tulen en tule tulenko? enkö tule? pelkään en pelkää pelkäänkö? enkö pelkää? tarvitsen en tarvitse tarvitsenko? enkö tarvitse? lämpenen en lämpene lämpenenkö? enkö lämpene? 2. lp. mówisz nie mówisz czy mówisz? czy nie mówisz? -t et (sinä) puhut et puhu puhutko? etkö puhu? luet et lue luetko? etkö lue? saat et saa saatko? etkö saa? tulet et tule tuletko? etkö tule? pelkäät et pelkää pelkäätkö? etkö pelkää? tarvitset et tarvitse tarvitsetko? etkö tarvitse? lämpenet et lämpene lämpenetkö? etkö lämpene? 3. lp. on/ona/ono mówi nie mówi czy mówi? czy nie mówi? -V1) ei1) hän/se puhuu ei puhu puhuuko? eikö puhu? lukee ei lue lukeeko? eikö lue? saa1) ei saa saako?1) eikö saa? tulee ei tule tuleeko? eikö tule? pelkää1) ei pelkää pelkääkö?1) eikö pelkää? tarvitsee ei tarvitse tarvitseeko? eikö tarvitse? lämpenee ei lämpene lämpeneekö? eikö lämpene? 1. lm. mówimy nie mówimy czy mówimy? czy nie mówimy? -mme emme (me) puhumme emme puhu puhummeko? emmekö puhu? luemme emme lue luemmeko? emmekö lue? saamme emme saa saammeko? emmekö saa? tulemme emme tule tulemmeko? emmekö tule? pelkäämme emme pelkää pelkäämmekö? emmekö pelkää? tarvitsemme emme tarvitse tarvitsemmeko? emmekö tarvitse? lämpenemme emme lämpene lämpenemmekö? emmekö lämpene? 2. lm. mówicie nie mówicie czy mówicie? czy nie mówicie? -tte ette (te) puhutte ette puhu puhutteko? ettekö puhu? luette ette lue luetteko? ettekö lue? saatte ette saa saatteko? ettekö saa? tulette ette tule tuletteko? ettekö tule? pelkäätte ette pelkää pelkäättekö? ettekö pelkää? tarvitsette ette tarvitse tarvitsetteko? ettekö tarvitse? lämpenette ette lämpene lämpenettekö? ettekö lämpene? 3. lm. oni/one mówią nie mówią czy mówią? czy nie mówią? -vat|-vät2) eivät he/ne puhuvat eivät puhu puhuvatko? eivätkö puhu? lukevat eivät lue lukevatko? eivätkö lue? saavat eivät saa saavatko? eivätkö saa? tulevat eivät tule tulevatko? eivätkö tule? pelkäävät eivät pelkää pelkäävätkö? eivätkö pelkää? tarvitsevat eivät tarvitse tarvitsevatko? eivätkö tarvitse? lämpenevät eivät lämpene lämpenevätkö? eivätkö lämpene?
1) podwojenie poprzedzającej samogłoski występuje tylko przy samogłosce pojedynczej, ale nigdy przy samogłosce długiej ani dyftongu 2) końcówka podlegająca harmonii samogłosek, tzn. zamiast -a może pojawić się -ä 3) rdzeń zawiera spółgłoskę k podlegającą wymianie stóp, która w przypadku tego rdzenia ma postać k → ∅ Czas przeszły imperfekt
Czes przeszły imperfekt (fin. imperfekti) jest w języku fińskim czasem prostym (morfologicznym) i oznacza przeszłość zamkniętą w przeszłości (por. angielski czas past simple). Podobnie jak dla czasu teraźniejszego, formy czasu przeszłego imperfekt tworzy się zazwyczaj na podstawie rdzenia infleksyjnego (→), po dodaniu doń znacznika czasu przeszłego -i-. Dołączone po znaczniku -i- końcówki są podobne do stosowanych w czasie teraźniejszym (→), z tym że 3. os. lp. nie posiada żadnej końcówki. Dodanie znacznika czasu przeszłego powoduje specyficzne, regularne przemiany samogłosek końcowych rdzenia (→). Ponadto głoska i tworzy dyftongi ze wszystkimi innymi samogłoskami poza i, a jednocześnie zasady przemian samogłoskowych powodują redukcję występujących już wcześniej w rdzeniu końcowych dyftongów, samogłosek długich oraz głosek i. W związku z powyższym, przekształcenie formy czasu teraźniejszego do czasu przeszłego imperfekt, nie powoduje nigdy powstania dodatkowej sylaby wyrazu, a to z kolei oznacza, iż formy cz. przeszłego imperfekt podlegają dokładnie takim samym wymianom stóp (→), jak odpowiadające im formy cz. teraźniejszego.
W cz. przeszłym imperfekt często występuje nieregularność odmiany polegająca na dodaniu s przed i, lub też wymianie należącego do rdzenia t na s. Procesowi temu podlegają wszystkie czasowniki typu 4., np. haluta (chcieć), a także część czasowników, których rdzeń infleksyjny kończy się na tV-, gdzie V oznacza samogłoskę. Czasmi obie formy występują jednocześnie na zasadzie oboczności. Poniższa tabela przedstawia możliwe formy dla poszczególnych podtypów: Typ/podtyp Przykład Odp. polski Forma 3. os. lp. Z nieregularnym s Regularna Typ 4. halut-a chcieć halusi – Rdzeń -rta-|-rtä- saarta-a okrążać saarsi saartoi Rdzeń -rto-|-rtö-, -rtu-|-rty- varto-a kumartu-a wyczekiwać kłaniać się – – vartoi
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
| ||
|
